МАЗМ¥НЫ  
Кіріепе.....................................................     3

1 - тақырып.     Сақтандырудың экономикалық категорня
ретіндегі ролі және әлеуметтік - экономикалық мәні          5

         Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы    5

Сақтандырудың аткаратын қызметтері.    8

   2- тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі   13

Сақтандырудың түрлері........................    13

Сақтандырудың жіктелуі......................    15

3- тақырып. Сақтаңдыру нарығының реформаларын заңмен
қамтамасыз ету.........................................   22

З.І.Сақтандырунарығындағы реформалардыңмәні мен маңызы...  22

3.2-Сақтандыру нарығын нормативтік-құқықтык қамтамасыз ету.. 27

4 -   тақырып.     Дүниежүзілік    каржы    нарығындағы
сақтандыру қызметінің даму тенденциялары    30

        4.1. Әлемдік   қаржы   нарығындағы   сақтандыру   қызметінің маңызымен алатын орны.........................    30

4.2. Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары     32

5 - тақырып.    Қазақстан Республикасындағы сақтаидыру
ісінің даму тенденциялары......................    34

5.1           Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы    34

5.2           Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар      37

6 - тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру.......................... 39

6.1Жеке басты сақтандыру...................... 39

6.2Азаматтардың мүлкін сақтандыру...... 41

6.3 Заңды түлғалардың мүлкін сақтандыру.............................................. 41

7 - тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру...........................................    42

7.1. Жауапкершілікті  сақтандырудың экономикапық мәні мен
мазмүлы.....................................................    42

7.2 Азаматтық-қү-қықтык   жауапкершілікті   сзқтандыру   (көлік
құралдары иелерінің жауапкершілігін сақтандыру мысалында)      

8   - тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру             50

8.1Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері...................................   50

8.2Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері             52

9 - тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің азаматтық-қ^қықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру.................................... 54

9.1Жауапкершілікті сақтандырудың қүқыктық-нормативтік негіздері        ............................................................ 54

9.2Төлем тарифтері мен толеу тәртібі.. 56

10- тақырып. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және колік
құралдарын сақтандыру..........................    58

10.1Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру         58

10.2Келік құралдарын сақтандыру....... 58

11 - тақырып. Өзара сақтандыру   ............................................................ 60

11.1Өзара сақтандырудың құқыктык-теориялық негіздері              60

11.2Телем тарифтерІ мен қызмет ету тәртІбі             61

12 - тақырын. Туроператордың және турагенттің азаматтық-
қүқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру           63

12.1Сақтандырудың қүқықтық-теориялық негіздерІ               63

12.2Тарифтер мен толеу тәртІбІ............... 65

13 - тақырып. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры....  67

13.1......................................................... Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері......................................   67

13.2......................................................... Қордың жұмысына қатысушылардың қүқықтары мен
мІндеттері..................................................... 70

14. - тақырып. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік
беру............................................................... 72

14.1Депозиттергеміндеттікепілдікберудіңқү-кыктьжнегіздері..     72

14.2Төлем ставкалары мен толеу тәртібі   75

16}- тақырып.    Қазакстан Республикасындағы сақтандыру

       қызметінің мәселелері және даму перспективалары          77

15.1Сақтандыру қызметіне талдау....... 77

15.2Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері Қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары   85

Қорытынды............................................ 89

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......... 93

 

                                     КІРІСПЕ

 

Қазақстандағы сақтандыру ісі бұрынғы мемлекетік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен,    кәсіпорындармен   және   ұйымдармен    сақтандыру операцияларын   жүргізудің   монопольдық   құқығына   мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді. Нарықты экономика  жағдайында  мемлекеттік  сақтандыру ұйымдарымен  экономикалық  және   ұйымдық   тұрғыдан   байланысты   емес,   дербес   сақтандыру  ұйымдары құрылып, дами бастады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы "Сақтандыру туралы" заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі танда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыкқа жолдауында «ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті» деп атап өтті.

Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік экономикалық тұрақтылықты қамтамасызетеді. Сақтандыру компанияларының                         резервтері  экономикалық     дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты - мемлекеттердің,  азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.

Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады. Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан, ерте кезде пайда болған. Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап, адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып даму жолында.

Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды. Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепіддік береді.

Қайта өндіру процесі табиғат, табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым -қатынастарды білдіреді. Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды. Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел каупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына негіз болды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы, нарықтағы бағалар құндылықтар кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жаксаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген қажеттілік одан әрі өсе түседі.

Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақгандыру экономиканың стратегияалық маңызы бар салаларына жатады.

Қазіргі   кезде   сақтандыру   ісін   ұйымдастыру   бір   жағынан нарықтық   экономиканың   әрекет   етіуінің   жалпы   экономикалық зандылықтарына    сүйенсе,     екінші     жағынан     оған     Қазақстан

Республикасының өтіуінің өзіндік ерекшелігімен сипатталады.  Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі болып табылады.

Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді. Қазіргі кезде өз жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тәжірибелерге негізделуін қажет етеді. Бұл ең алдымен құқықтык және ақпараттық базаның жетілмегендігіне, әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты.

Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін қалыптастырудың ұлттық сақтандыру ісінің даму ерекшіліктері мен тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор.

 

1 - тақырып. Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі рөлі және әлеуметтік - экономикалық мәні

Түйінді сұрақтар:

1. Сақтандырудың экономикалық мәні мен маңызы.

2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері

Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінде пайда болып, ол біртіндеп коғамдық өндірістің қажетті серіктесіне айналды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп - катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының натуралдық - заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де сондай – ақ  ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.

Қазіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен аңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б. жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінеде бұл сақтаңдырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік одан әрі өсе түседі.

Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды калыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі -бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.

Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын - ала қарастырады.

 

Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын-ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.

Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша қорлары нысаныңда жасалады, Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.

Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын - ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде  тынылмайтын  және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден -бір бөлігі.

  Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық қорлар белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерді төлеу  үшін  (сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұңдай жағдайларда сақтық корлардың қаражаттары қосымша табыс алу үшін  оммерциялық айналымға  берілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл

табыстардың   бір   бөлігін   тапсырыскерлерді   тарту   үшін   сақтық қызметтер   көрсетудің   бағасын   төмендетуге   бағыттаған   орынды.

Ұқтық     Ұйыймдардың    осыған    ұқсас    операциясы    сақтандыру нарығыңды  пайдалырақ шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен залардардан кашқысы келетін тапсырыскерлерді    тарту    жөніндегі    бәсекенің    пайда    болуына жәрдемдеседі.

Экономиканың   нарықтағы   қатынастарға   көшуі,   кәсіпкерлі қызметтің   дамуы,  тауар   мен   айырбас  шеңберінің,   шаруашылық жүргізулі        субъектілер       арасындағы       өзара       келісім-шарт міңдеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің серік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді ғана материалдық иеліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын  қоғамдық және жеке мүдделерді  қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне   қарамастан,   халық   пен   ұйымдардың  түрлі   мүдделерін

қосымша    қорғауға   мүмкін   береді.   Қазіргі   кезде   табиғи   және техногенді     сипаттағы    төтенше    жағдайларды    жою    жөніндегі шьығыстардың   негізгі   ауыртпалығы   мүмкіндігі   объективті   түрде шектеулі      болып     табынатын     мемлекеттік     бюджетке     түседі.

Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі   жағдайда   пайдалану   елдегі   кәсіпкерлік   қызметті   жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын, әкологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.

Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.

Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:

1)табиғи - техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруға мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;

2)  нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру
жәрдемімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс болуына, жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты шығындардың орын толтыруға;

3)халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға шоғырландыруға;

Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар мамандықтардың  қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе - бет келді, техногендік аппаттар саны артты. Нарық жағдайынада (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта қалыптасу кезенде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына негіз қалаған зандардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиімсыз қылып көрсеткен сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған   түрлерінің   бірі.   Сақтандыру   мен   әлеуметтік

міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетІмен жібере алмауда. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқыктык салалрдың бірінің сақтандыру күқығының дамуымен бірге болды.

Сақтандырудың мәні осылайша, шығыңды уақытша және аймақтық бірігуінен құралады. Шығынды таратудың сақтандыруға қажеттІ шарттары болып: шаруашылық звенолары мен азаматтардың жащяларының мүліктерінің оңашалығы, сақтандыруға қатысушы шаруашылық санының айтарлықтай болуы; қауіптілік кездерінің әртүрлілігі мен өзгеше табиғаттары.

Сақтандырудың экономикалық категориядағы арнайылығы келесі белгілермен сипатталады:

1)                                                                      кездейсоктыктың белгілері;

а) жазатайым жағдайлар, яғни нақты тәуекелдің болуы; б)қоғамдық   өндіріске   түскен   материалдық   немесе   басқада шығынды өтеу қажеттілігі;

2) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, қоғамдық қауіпсіздік
талаптарын объективті түрде қанағаттандыру;

3)   сақтандыруда оған қатысушы сақтандырушылар арасында болған шығынды өтеу  таралымы іске асады;

4)   шығынды қайта тарату, аймақтық бірліктер арасында; Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі бұл формалары мен әдістер жүйесі мақсаттық ақша қаражатттарын қалыптастыру мен оларды әртүрлі күтпеген, қолайсыз болмыстарда шығынды өтеуде қолданылатын, сонымен бірге азаматтарға олардың өміріндегі оқиғалар болғанда көмек көрсету үшін қажет.

2. Сақтандырудың атқаратын қызметтері

Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән
қызметтері   атқарады.            Сақтандырудың қызметі   мен

экономикалық категория ретінде мазмұны бір - бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі кызметтерін атап көрсетуге болады.

Белу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтаңдыруда бөлу қызметі сақтаңдырудың тиісті түрлерінің жинақтық қызметіне бүгіледі.

Бақынау қызметі тараптардың сақтық телемдерін жұмындыруды сақтық қорды мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын нақты қатынастарда көрінеді.

Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.

Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында жүргізіледі.

Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың объектісі «ерекше тауар» - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда болды.

Елімізде     сақтандыруды     дамытудың     негізі     мақсаты мемлекеттердің,   азаматтарды   және   шаруашылық   субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық канды орнықты жұмыс істейтін ұлттьгқ сақтандыру нарығын қалыптастыру.

Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың дамытудың 2002-2004 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:

- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міңдетті
сақтандыру түрлерін нақтылау;

-   сақтандыру нарығының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының - сақтаңдыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы, актерий, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік жұмысты жүзеге асыратын езге де занды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;

-   халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін ұйымдастыру;

Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орталығымен төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;

Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;

Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.

Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.

Қазіргі замаңғы сақтаңдыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстардьі өтеу белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы кағидаттарында сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.

Азаматтардың   ақшасымен   операцияларды   жүзеге   асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы корларының қызметі сияқты , сақтандыру ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.

Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру жіктеу қажет.

Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының түрақты және сенімді түрде дамуына септігін тигізуі керек, халықтың әлеуметтік қорғауын көтеру үшін, азаматтардың мүліктерін және шаруашылық субъектілерді сақтандыруға толықтыруын негізді орнату керек.

Сақтандырудың дамуы, оз кезегінде заң қорларының жетілуіне байланысты болады, мемлекеттің ақша- несиелік саясаты мен салыктық-бюджеттік тиімділігіне, сақтандыру қызметін қадағалау сапасы мен сақтандыру ұйымының қызметінің сенімділігіне байланысты болады.

Кез келген салада кәсіпкерлік кызмет өмір мен мүліктің жоғалу тәуекеліне ықпалды, олардың уақыты мен масштабын анықтау мүмкін емес, Кездейсоқтық емес, кәсіпкерлік табысының шығу тегі капиталды салудың тәуекеліне берілген төлемі болын табылады. Экономикалық қатынастардың жүйесі саймандар қатарын өңдеді, олар тәуекелді тиімді басқаруға жол береді, кәсіпкер үшін қауіпсіз орынды таңдай отырып.

Сақтандыру қаржы рыногнің элементтерінің бірі болып табылып экономикалық категориялар арасынан ерекше орынға ие болады. Сақтандырудың     айырмашылықты     ерекшелігі     болып     каржы қаражаттары мағыналарының шоғырлануы болып табынады. Дүниеде
сақтандыру капиталы банктен түсіп ғана қоймай, одан озып кетеді:
АҚШ, Финляндия, Швейцария, Жапония және басқа да мемлекеттер қатарында сақтандыру қорлары бұл мемлекеттердің Жалпы ұлттық
өнімінен 3-4 мәрте алып түседі. Сақтандыру компаниялары АҚШ долларымен 4 триллион сомасы көлемінде экономикаға салынған қаражаттан жалпы көлемдерін басқарып отырады. Көріп отырғанымыздай;, онда сақтандыру өзінің спецификасы мен орындалатын                                                       функциясының күшімен қоғамда экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Қазақстан Республикасында сақтандыру резервтері ішкі вальдық өкілінің 0,2% құрайды, жүз сақтандыру қаржыларын инвестициондық процесске әрекеттенуіне жол бермейді.

Сақтандыру әлеуметтік қолсыздандыру мәселелерін сәтті шешуге жол береді, мемлекеттің әлеуметтік жүйесінің қажетті элементі болып табылады. Дамыған елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне мемлекеттік әлеуметтік қамсыздануды, нормативтікті, жеке сақтандыруды, мемлекеттік емес зейнеткерлік қамсыздандыруды өзіне қосады. Қазақстанда бұл жүйені   нақтырақ және реттеу қажет.

Осыдан басқа сақтандыру аса қажетті кызметті орындайды -бюджеттік шығын бөлігінің жүгін төмендету, өйткені табиғи және техногенді   болмыстар   кезінде  шығындар тығынын қалады.

Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңызды   факторлар   қатарымен анықталады.

Біріншіден, сақтандыру халық пен ұйымның әр түрлі қызығушынығын қорғауға жол береді, мемлекет жағы қарастырынған шара көлемі мен мінезге қарамастан. Табиғи және техногенді болмыстардың әрекетін жою шығыны мемлекеттік бюджетке тиелген, олардың мүмкіндіктері шектелген.

Екіншіден, қазіргі жағдайда сақтандыру механизмін қолдану еліміздегі кәсіпкерлік кызметтінің жедел дамуын, Қазақстан экономикасының негізгі салалық ерешеліктерін қоса алғанда қолданылатын технологияның өндірісінің кейінгі жетіле түсуін, оның климаты мен географиялық орналасуын және экономиканың деңгейінің дамуын қамтамасыз   етеді.

Осылайша, қазіргі сақтандыру  индустриясын   құру мемлекетке:

1) күтілмеген табиғи- техногенді жағдайларды өтеу бәлігіндегі мемлекеттік бюджеттің жүгін азайтуға;

2) сақтандыру арқылы жеке әлеуметтік қамту мәселелерін шешуге; 

3) халық пен ұйымның жинағын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.

Сақтандыру экономикалың қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі үлгілерін қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыруды жіктеу қажет.

 

 

 

 

 

   2 - тақырып. Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі

Түйінді сұрақтар:

1. Сақтандырудың түрлері

2.Сақтандырудың жіктелуі

Сақтандыру көп қырлы ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар

мен сақтандыру объектілері қамтиды.

Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі: ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтаңдыру қатынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.

Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының «Сақтандыру қызметі туралы» Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі. Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгілі байланысты: сақтандыру объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік. Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша жіктеледі.

«Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі» өмірді сақтандыру саласы және «Жалпы сақтандыру» саласы бойынша жүзеге асырынады (сурет 1).

Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысы болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар    болмай    қоймайтын   объективтік    сипаты   бар   өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы) тұлғаға ақыны төлеуін

қарастырады.

Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделеін кешенді қамтамасыз етуге, адамды жерлеуте шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық кұкықтық тәсілдермен қорғаудың бір жолы болып келетінін айтуға болады.

Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған, олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.

Өмірді сақтандыру - сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Аннуитеттік сақтандыру - сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Жалпы сақтаңдыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ қазіргі кезеңде азаматтық - құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін.

«Жалпы сақтандыру» саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай сыныптарды қамтиды:

1)жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;

2)медициналық сақтаңдыру;

3)автомобиль көлігін сақтандыру;

4)темір жол көлігін сақтандыру;

5)әуе көлігін сақтандыру;

6)су көлігін сақтандыру;

7)жүктерді сақтандыру;

8)көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;

9)кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;

10)   автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

11)темір жол көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

12) әуе   көлігі   иелерінің   азаматтық  -   құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

13) су    көлігі    иелерінің   азаматтық   -   құқықтық
жауапкершілігін сақтаңдыру;

14) тасымалдаушының    азаматтық    -    құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

15) шарт бойынша азаматтық - құкықтық жауапкершілігін     сақтандыру;

16) зиян   келтіргені  үшін   азаматтық  -  құқықтық жауапкершілігін сақтандыру.

Ерікті сақтандыру нысаныңдағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір класқа байланысты заңнама занды нормативтік актілері бойынша арнайы реттеуді қарастыруы қажет.

Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады. бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.

Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табынады. «Өнім» деген түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады. Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болын келетін мәліметтердің болуы мүмкін. Бірақ «Өнім» деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының) ескеруді қамтамасыз өтетін заңның міндетті нормаларына қайшы келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.

   2.Сақтандырудың жіктелуі

Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған   тұлға   жазалайтын   жағдайдың   немесе   аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не Ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтың деликтік құдықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.

Медициналық сақтандыру,сақтандырылатындардың

медициналық мекемесін медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық - құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла - амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде, протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.

Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын иеленуге, пайдалануға оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыға айтылғандай сақтандырудың жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалын кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады. Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қодданынады.

Мысалы, әскери қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығын, мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық - құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және кейбір өзге субъектілернің азаматтық құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды (депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.

Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығына сақтандыру міндетін азаматқа заң актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі — жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат еңбек - қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.

Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң актІлерінде жазынған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға міндетті Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын телеу міндетіне әсер етеді.

Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге құқылы.

Жазатайым   жағдайдан    және    аурудан сақтандыру Медициналык сақтандыру Автомобиль көлігін сақтандыру Темір жол келігін сақтандыру Әуе көлігін сақтандыру Су көлігін сақтандыру Жүктерді сақтандыру Мүлікті сақтандыру Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру Автомобиль көлігі иелерінің азаматтық - құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Темір жол көлігі иелерінің азаматтық -құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Әуе     көлігі     иелерінің     азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Су көлігі иелерінің азаматтық – кұқықтық жауалкершілігін сақтандыру. Тасымалдаушының азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Шарт   бойынша   азаматтық   -   құқықтық жауапкершілігін сақтандыру Зиян    келтіргені    үшін    азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру

Сурет 1. Ескерту: авторлардың құрастыруымен.

Сонымен міңдетті сақтандыруға тән белгілер:

1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы заң бойынша сақтандырылуға тиісті объектілерді сақтандыруға ал сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.

Заңды нормативті актке мыналар қарастырылған:

-  сақтандыруға жататын объектілер тізімі;

-  сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;

-  сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгеиі;

-  тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібІ;

-  сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;

сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.

2.  Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай
сақтандырылуы. Бұл қағида әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты сақталады.

3.Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.

Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.

Ерікті сақгандыруға тән белгілер:

1.  Ерікті сақтандыру заңды және ерікті түрде жүргізіледі. Заң сақтандырудың жалпы шарттарын және ерікті   сақтандыру    объектілерін белгілейді.

2.Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип сақтандыру келісім шартының сақтанушының талабына сай жасалатынына кепілдік береді.

3.  Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.

4.Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.

5.  Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету сақтанушы талабына байланысты болады.

Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніне сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).

Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық - құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік сақтандыруға жатады.

Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе бүлінуі және занда көзделген өзге де мүліктік құқықтар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері — сақтанушының мүліктік мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік кұралдары, субъектелері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.

Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс -қимыл жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл санатында тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін. Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.

Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланынады.

а)белгілі бір істің түрі;

б)сол іспен шұғылданатын нақтыны қоғамдың ұйым.

Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділІкті сақтаңдыруда сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.

Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға байланысты. Олар коммерциялық кызметтің түрі,сақтандыру  мерзімі,   нарық  қатынастарының тұрақтылық деңгейі. Сақтаңдырудың бұл түрі шаруашылықтың барлық салаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру болып табылады.

Жауапкершілікті сақтандыру - сақтандыру қызметінің жеке саласы болып табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне -сақтанушының қандай да бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері - сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық -құқықтық жауапкершілікті  сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың

өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық - құкықтық шарттардан және басқа да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.

Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі. Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік ерекшеліктері бар:

1)     азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде
сақтандыру окиғасының болуын анықтау сақтандырудың
қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтың
- құқықтың нормалары мен тікелей байланысты.

2)     жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші

тұлғаға келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген сақтандыру сомасы көлемінде жабуды қамтамасыз етеді, яғни жауапкершілікті
сақтандыру келісім шарты үшінші тұлғаның пайдасына жасалады.

3) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.

Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру - кәсіби кызметі барысында үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді:

1) үшінші тұлғаның денсаулығына залал келтіру және дене
жарақатымен байланысты тәуекелдер. Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер тәжірибесінде жиі кездеседі.

2)     материалды шығын келтірумен байланысты тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен айналысатыны тұлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тәжірибеленуші маманның (сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны
мен оның көлемі соттың шешімі бойынша анықталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады деп есептеледі.

Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі. Экологиялық сақтаңдыруда сақтандыру сомасы екі жактың келісімі бойынша немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша анықталады.

Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.

Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінің өзгешілігі.

Қайта сақтандыру - сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы кабылдап, кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.

Сонымен сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру нарығының ассортиментін кұрайды.

 

3 - тақырып. Сақтандыру нарығының реформаларын заңмен   қамтамасыз ету

 

Түйіңді сұрақтар:

1.Сақтаңдыру   нарығындағы   реформалардың   мәні    мен маңызы

2.Сақтандыру                нарығын                 нормативтік-кұкықтық қамтамасыз ету

Мемлекет сақтандырудың коғам өмірінде басты роль атқаратын сала екенін біліп, оны қараусыз қалдырмайды. Сондықтан да мемлекет оны реттеу мақсатында нормативті-құқыктық актілер шығарады. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен занды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, «сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды кадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан «Сақтандыру туралы» заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасы «Сақтандыру қызметі туралы» жаңа заңы қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастынған. Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттарынен (сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.

Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:   

1) сақтандыру объектілерінің тізімін;

2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;

3) сақтандыру тәуекелдерін;

4)  сақтандыру жағдайларының           қатарынан    алып тасталуы    және сақтандыруға шек қоюы;

5)сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;

6)сақтандьіру шартын жасаудың тәртібін;

7)талаптардың құқықтары мен міндеттерін;

8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы
жасауы   тиіс әрекеттерді;

Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет -ғұрып нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты жасалмауы мүмкін.

Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық.

Сақтандыру нарығын қалыптастыру сақтанушылардың мүддесін қорғайтын, барлық сақтандырушылар үшін теңдей жағдай жасайтын арнайы сақтандыру             зандылығына         негізделуі қажет.

Сақтандыру заңдылығы клиенттердің ғана емес сонымен қатар сақтандыру    компанияларын   банкротқа   құлдыраудан,    сақтандыру  құрылымындағы монополизмнен қорғауы, сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтынығын қамтамасыз ету үшін де кажет.

Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы Кеңес одағы ыдырап, тарағаннан кейін біртіндеп дами бастады. Қазақстанның егеменді мемлекет ретіңде қалыптасу жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң актілері кабылданды. «Сақтандыру туралы» ең алғашқы заң 1992 жылы шілде айында қабылданды. Ол заң осы саланы реттеу жұмыстарының жалпы бастамаларын ғана анықтады. Онда сақтандыру ісінің дұрыс реттілікпен дамуы үшін қажетті - сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету жағдайы және олардың төлем қабілетінің кепілдігі, сақтандыру қызметін мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру және оны лицензиялау туралы ережелер болмады.

Қазақстан Республикасының Президентінің 1994 жылғы 14 сәуіріңдегі заң күші бар «Сақтандыру нарығың қалыптастыру және дамудың ұйымдастырушы - кұқықтық іс шаралары туралы» жарлығы осы кемшіліктерді болдырмауға тырысты. Заң талабы бойынша сақтандыру ұйымдарының жарғынық қоры 2 млн. теңгеден кем болмауы керек. сонымен қатар шетелдік сақтандырушылардың қызметіне тиым салынды. Сақтандыру қызметін лицензиялау енгізілді және де сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметінің басқа түрлерімен айналысуға тиым салынды. Соның нәтижесінде бір жыл ішінде сақтандыру ұйымдарының сандары 10 еседен азайып, 22 - ге жетті.

Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған. 1995 жылғы «Сақтандыру туралы» заңның кейбір «Пайыз жерлерін қайта құру қажеттілігі туындап», 2000 желтоқсан айында Қазақстан Республикасының «Сақтандыру қызметі туралы» заңы қабылданды.

Занда сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады делінген. Сақтандыру нарығы дегеніміз - бұл бір жағынан сақтандыру қызметіне деген сұраным да, екінші жағынан осы қызметтерді ұсыну шараларының жиынтығы Қазақстан Республикасы сақтаңдыру нарығының қатысушылары:

1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;

2)сақтандыру брокері;                            ,.

3)сақтандыру агенті;

4)сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;

5)актуарий;

6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);

7)өзара сақтандыру қоғамы;

8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын өзге де және жеке тұлғалар болып табылады.

Сақтандыруды жүргізумен байланысты барлық құқықтық қатынастарды екі топқа бөлуге болады: біріншісі, сақтандыруды реттейтін құкықтың қатынастар, яғни сақтандыру резервтерінің қалыптасу және пайдалану процесі, екіншісі, сақтандыру ісін ұйымдастыруға байланысты туындайтын құқықтық қатынастар, яғни сақтандырушынардың қызметі, олардың банк мекемелерімен, бюджетпен, мемлекеттік басқару, бақылау және реттеу органдарымен байланысы.

Осы жоғарыда агалған құқықтық қатынастың бірінші тобы азаматтық құқық нормаларымен, ал екіншісі әкімшілік, қаржылық, қылмыстық, процессуалды және құкықтың басқа да салаларымен реттеледі.

Азаматтық құқыққа құқықтық реттеудің келісімді немесе диспозитивті әдісі . Әкімшілік, қаржылық және т.б. құқыққа құқықтық реттеудің әкімшілік әдісі тән. Сақтандырудағы құқықтық қатынастар сақтандырудың категориясын көрсете отырып, екі жақтың өзара міндеттемелерін сипаттайды. Мұндай құқықтық қатынастар міндеттемелеік құқыққа жатады.

Міндетті құқықтық қатынастар сақтандырушы мен сақтанушының ғана емес сақтандырылған басқа да субъектілердің, қызығушылығы бар кәсіпорындар мен ұйымдардың, медициналық, банктік, құқық қорғау және басқа да мекемелердің мүддесін қорғайды.

Сақтандырушы материалды құндылықтарды сақтандыруға қабылдау үшін объектілерді тексеруден өткізеді, бағлайды, сақтандыру төлемдерін есептейді және сақтанушыға сақтандыру полисін береді. Сақгандыру оқиғасы болған жағдайда акт жасайды, зиянның көлемін, сақтандыру өтемін анықтайды. Сақтанушы өз кезегінде сақтандыру төлемін төлейді, сақтандыру келісім шартын жасауға қажетті мәліметтерді хабарлайды, келісімді мерзімінен бұрын тоқтатуға құқы бар.

Сонымен, сақтандырудағы құқықтық қатынас дегеніміз- сақтандыруды ұйымдастыру және орындау процесінде пайда болатын нормалармен реттелінетін құқыктық қоғамдық қатынастар болып табылады. Сақтандыру қатынастары материалдық және ұйымдастыру болып бөлінеді. Сақтандырудың материалды құқықтық қатынастары сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы ақша қорының қозғалысын және олардың арасында болатын басқа да қатынастарды реттейді. Материалдық сақтандыру қатынастары дизлозитивтік әдіспен реттеледі және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес әрқашанда шартты сипатта болады (кейбір мемлекетттерде осы мемлекеттік сақтандыруға байланысты шартсыз да болуы мүмкін).

Материалдық сақтандыру құқықтық қатынастың субъектілері өздерінің құқықтарын қорғаудың негізгі тәсілі ол сот тәртібі. Егер материалдық сақтандыр қатынастарының     субъектілері сақтандырушы және сақтанушы болса, шартты қатынас болып табылады. Бұл шатты әр тарап өзінің құқықтарын және мүдделерін жалпы сотқа талап арыз кою арқылы шеше алады. Ұйымдастырушылық сақтандыру құқықтық қатынастың субъектілерінің құқықтары мен мүдделерінің қорғалуы көбінесе бұл қатынаста осы субъектілердің алатын орнына байланысты болады, яғни ол тарап билік етуші ме әлде бағынышты екенін білдіреді. Билік етушінің іс- әрекетіне сотқа бағынушылық тәртіппен шағымдану арқылы бағынушы тарап өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алады. Бағынушылық тәртәппен шағындану дегеніміздің өзі ол билік етуші тараптың іс-әрекетіне шағымдалуды білдіреді, мұндай билік етуші тарап әрқашан мемлекеттік орган болады.Мысалы сақтандыруды мемлекеттік қадағалау органының іс әрекетіне қаржы министрлігіне немесе үкіметке шағымдануға болады. Бағынушылық тәртіппен шағымдану құқығы мен мүдделерінің қорғалуының жан жақты әдісі болып табылады, яғни билік етуші тараптың барлық іс әрекетіне және актілеріне әртүрлі негіздер бойынша шағымдануға болады. Мұндай арыз жоғарғы тұрған органмен қаралған кезде міндетті түрде талаптармыз берушіге оның нәтижесі туралы хабарлануы тиіс және ол міндетті түрде заңмен белгіленген мерзімде қаралуы тиіс.Ұйымдастырушылық сақтандыру құқықтық қатынасының билік етуші тарабының іс-әрекетіне шағымдануына байланысты болатын сот тәртібі бұл қатынастың бағынышты субъектілерінің қоғалуының альтернативтік тәсілі болып табылады, басқаша айтқанда бағынатын тарап бір уақытта ол тарап арызбен жоғары тұрған органға және сотқа да шағымдана алады. Мысалы, егер сақтандыруды мемлекеттік қадағалау органы белгілі бір сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге асыруына байланысты лицензия беруден бас тартатын болса, онда осы орган орналасқан жердің сотымен қаралуы мүмкін.

 

 

2.Сақтандыру нарығын нормативтік-құқықтық қамтамасыз  ету

2000 жыл қабылданған «сақтандыру қызметі» жөніндегі заң бойынша сақтандыру шартының нысаны мен мазмұнына белгілі бір сұраныстар қойылады. Осы сақтандырудың өзі шарт нысанында жүзеге асырылғандықтан оған сақтандыру қарым қатынасы жүйесіңдегі негізгі орын беріледі.

Сақтандыру қатынастары ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңымен, ҚР Президентінің Жарлықтарымен, сақтандыру мәселелері бойынша ҚР Үкіметінің шешімдерімен, нормативті актілермен реттеледі.

1.  Қазақстан Республикасының „Сақтандыру қызметі туралы" Заңы   18 желтоқсан 2000 жыл   N126-11

2.  Қазақстан Республикасының „Көлік кұралдары иелерінің азаматтық-құқықтың жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Заңы 01.07.2003 ж. N446-11

3. Қазақста                          Республикасының„Тасымалдаушының
жолдаушынар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Заңы. 01.07.2003 жыл N444-11

4. Қазақстан Республикасының ,,Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" заңы 25.04.2003 жыл N405-11

5.    Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру
туралы"3аңы 11.06.2003 жыл N432-11.

6.  Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру" туралы Заңы 13.06. 20003ж. № 440- П.

7.Қазақстан Республикасының„ Өсімдік шаруашылығындағы міндетті садтандыру „ туралы Заңы 10.03.2004ж. № 533- ІІ.

8.     Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік
сақтандыру" туралы Заңы . 25.04.2003ж. № 405- ІІ.

Сақтандыру брокері- сақтандырудағы делдалдық қызметі өзінің кәсіпкерлк қызметінің бір түрі болатын занды тұлғалар мен азаматтар болып табылады. Брокерлер институты болса, онда мұндай жоғары дамыған сақтандыру нарығын білдіреді және сақтандыру кызметі дамыған кәсіптік қызметке айналады. Брокер сақтандырушы мен сақтанушьгның арасындағы делдалдық қызметті жүзеге асырады. Сақтандырушыға сақтанушыны, сақтанушыға сақтандырушыны табады, сондықтан брокер сақтандыру нарығын өте жақсы білетін және сақтандырушы сияқты сақтанушыға да сақтандырудың жақсы жағдайын  жасауы  тиіс.   Брокер   сақтандырушының  алдында  оған төленетін төлемге байланысты ешқандай занды жауапқа тартылмайды, сол сияқты сақтанушының алдында сақтандырушымен төленетін сақтандыру залалының орнын толтыруға байланысты төлемге де, сонымен қатар сақтандыру шартының орындалуына, тарап ретінде болысн, үшінші тұлға ретінде болсын қатыспайды.

Сонымен жалпы тәртіп бойынша бұл жерде белгілі бір шектеулер болуы мүмкін, сақтандыру брокері сақтандыру нарығының мүдделі тұлғаларына қызмет жасайтын тұлға ретінде болады. Сақтандыру брокерінің сақтандыру агентінен негізгі айырмашылығы мынада: брокер-коммерциялық делдал ретінде болса, агент-коммерциялық уәкілетті тұлға болады. Сақтандыру брокеріне өз атауында ұлттык, орталык, бюджеттік, республикалық деген сөздерді пайдалануға жол берілмейді.Сақтандыру брокерін мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Осы айтынғандардың барлығы брокерге тек жалпынама мінездеме ретінде болады, өйткені біз білетіндей брокердің тура, нақты құқьықтық мәртебесі болмағандықтан оның қызметі көп жақты және универсиалды болуы мүмкін. Сақтандыру брокерінің институты Ұлыбританияда жаксы дамыға, бұлай болудың себебі, әртүрлі сақтандыруға байланысты мамандандырылған сақтандыру конторалары көп. Ал Қазақстанда сақтандыру нормаларының жақсы дамымауына байланысты сақтандыру брокерлерінің институты әлі дұрыс қалыптасқан жоқ. Сондықтан да жарлықтағы сақтандыру брокерінің қызметінің құқықтық реттелуі әлі де болса алдын алу сипатында, сондықтанда ерте ме кеш пе ондай субъектілер сақтандыру нарығында елеулі роль атқаратын болады. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығына кіретін қайт сақтандырушы брокерлерге де байланысты. Өйткені Қазақстан Республикасының территориясында шетел кәсіпкерлерінің көбеюіне байланысты біздің экономикамызға инвестиция ағымын әкелетіңдіктен олардың сақтандырылуында белгілі бір проблема пайда болады. Қазақстандық сақтандыру ұйымдары олардың сақтандыру оқиғасына байланысты сақтандыру залалының орнын толтыра алмайды, өйткені сақтандыру қорларының мөлшерінің көлемі аз боғандықтан және халықаралық сақтандыру тәртібінің тиісті дәрежеде меңгерілмегендіктен.Ал шетелдік сақтандыру ұйымдарының республикада іс-әрекет етуіне жол берілмейді. Сондықтан шетел инвесторы сақтандыруды ҚР сақтандыру ұйымдарында жүзеге асыруға мәжбүрлі, бірақ сақтандыруды жүзеге асыратын ұйым өз кезегінде келген тәуекелдерді шетелдік сақтандыруда сақтандыруы тиіс. Осының барлығын шетелдік қайта сақтандыру брокері жүзеге асыра алады. Осыдан мынандай тізім пайда болады: сақтанушы Қазақстандық, сақтандырушы шетел брокері - шетел қайта сақтандырушысы.

Кесте 1

 

 

Активтер классы	ҮлесІ, %
Қазақстан    Республикасының    мемлекеттік    бағалы қағаздарына орналастыру	20   %  -   дан   кем емес
Екінші   деңгейлі   банк  депозиттеріне   орналастыру(соның ішінде шетел валютасына)	10%-дан жоғары
Қазақстан Республикасының бір әмитентінің бағалы қағаздарына орналастыру	5 % - дан жоғары емес 10 % - жоғары емес
Ипотекалық облигацияларға
Қазақстанның Даму  Банкі  акционерлік қоғамының облигациясына	10 % - жоғары емес

 

Қаржы менеджментінің маңызды бөлігі активтерді басқару болып табылады. Активтерді басқарудың міңдеті оларды сақтау ғана емес сонымен қатар көбейту болып табылады. Активтердің натуралды-заттай бөлігі өтімді мүліктен құралып, мүмкіндігінше белгілі бір табысты қамтамасыз етуі керек. Сақтандырушының қаржы тұрақтынығының негізгі активтердің ақшалай бөлігі, жарғынық капиталдың ақшалай бөлігі және сақтандыру резервтері.

Сақтандыру резервтері - сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының өз міндеттемелерін орындалуын қамтасыз етуге ғана арналады. Сонымен, мемлекеттің сақтандыру ісіне араласуы мемлекеттің сақтандыру қызметін реттеумен шектеледі. Біріншіден ол сақтандыру қатынасына қатысатын қатысушылардың тәртібінің ережелерін анықтайтын нормативтік құқықтық акт шығару арқылы жүзеге асырылады. Бұл қатынастар ақша қаржылық қозғалысын немесе сақтандыру төлемін, сақтаңдыру оқиғасынан келтірілген заладың орнын толытруға байланысты төлемді білдірмейді, олардың бағыты басқаға арналған:

1 )мемлекетегі сақтандыру жүйесінің құрылуына әсер етеді;

2)  материалдық сақтандыру қатынастарына қатысатын
қатысушынардың сақтандыру қызметін жүргізуіне байланысты;

3) сақтандыру заңдылығының сақталуын қадағалайды және
бағалайды. Жоғарыда айтылып кеткен нормалар негізгі
институттардың бірін құрайды -ол сақтандыру құқығы.Сақтандыру құқығы мемлекеттегі сақтандыру ісін ұйымдастыруға және сақтандыру    қызметін    жүзеге    асыруға    байланысты    қоғамдық қатынастарды    реттейтін    құқықтық    нормалардың құрайды .

 

4-тақырып.  Дүниежүзілік қаржы нарығындағы сақтандыру қызметінің  даму тенденциялары

Түйіңді сұрақтар:

1.   Әлемдік қаржы  нарығындағы  сақтандыру  қызметінің маңызы мен алатын орны    2.    Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары

Дүниежүзілік экономикада 80-ші жылдардың ортасынан белсенді түрде болған шоғырлану, интеграция, глобализация процесстері, дүниежүзілік сақтандыру нарығының сапалық және сандық параметрлеріне әсер етті, оның құрылымын өзгертті, сақтандыру қызметімен халықаралық сауда жүйесін, аймақтық келісімдер мен ұлттық экономикалар шегіндегі сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудегі әрекеттер бойынша.

Дүниежүзілік сақтандыру нарығының глобализациясы - ұлттық сақтандыру шаруашылықтарының арасындағы экономикалық және заңдылық кедергілерді жою процессі дүниежүзілік экономикаға әсер ететін, процесстің ең соңғы мақсаты- бірлікті сақтандыру   кеңестігін құру.

    Дүниежүзілік   сақтандыру   нарығының   құрылымында   болып жатқан бар өзгерістердің басты себептері 2 суретте  көрсетілген.

Егер жалпы тұтынудың дәстүрлі сақтандыру қызметтерінің түріне тұтыну сұранысының деңгейінің жоғары толуының нәтижесінде, сонымен бірге өзін-өзі сақтаңдыру мен басқа жабдықтарды пайдалану рөлінің көбеюінен ірі халықаралық қызметіндегі менеджмент тәуекелі 80-ші жылдың ортасындағы АҚШ сақтандыру нарығынан алынған сақтандыру сыйақысының үлесі, дүниежүзілік сақтандыру сыйақысының жалпы көлемінен 50% көлемінде құралды, Азиядағы европалық мемлекеттердің үлесі-20% аз емес, онда 90-шы жылдардың соңында көрсетілген топтар мемлекеттері арасындағы болған 32% көлемінде болды, әрбір ажыратылған дүниежүзілік сақтандыру нарығының құрылынына келеді.

Масштабты құйылу мен сіңірудің негізгі себептері мен алғы шарттары:

-  ұлттық   және    дүниежүзілік   сақтандыру нарықтарының аса қашықтығы нарықтағы үлкен қатысушылар санынен кагштализацияның жоғары деңгейімен және олар
арасындағы  қатыгезді    бәсекелестік;

-  ары-қарай даму қажеттілігі мен нарықтың бөлігі алу жолымен сақтандыру        премиясын көбейту, қол жеткен сақтандыру   компаниясына қарайтын.

-  өте ірі капитал қажеттілігі, әсіресе қайта сақтандыруда, сақтандыруға ірі және   өте   ірі  тәуекелдерді   қабындау үшін;

- сақтандыру қаржынын қалыптастыру негізгі  сияқты өзінің географиялық қызметін кеңейтуге талпыну;
сақтандыру   нарығына   жаңа мемлекеттердің  кіруі;

-                                                                        істі   жүргізуге   шығындарды   қысқартуға  талпыну;

- ұсынылған сақтандыру           түрлері       мен сақтандыру
қызметінің қатарын кеңейтуге   талпыну,       сонымен бірге
сақтандыру қызмет көрсетуді сатудың жаңа тәсілдерін
қолдану.

Сурет2  ^:

Ескерту: Страховое дело, 2008 №5 26 6.

2.Сақтандыру қызметіндегі даму тенденциялары

Сақтандыру банктік және қаржы каггаталдарын есіру- 90-шы  жылдардың соңындағы бұқаралық және масштабты болмыс капиталды құю формасы болып табылады және сақтандыру қызметін сату торын пайдалануда өзара қызығушылықты бейнелейді банктік қызмет көрсету үшін. Бір уақытта жаңа қаржылық кызметтің түрлері
пайда болады, өзінше сақтандыру, банктік және қаржылық қызметтер арасындағы конвергенциясын көрсететін, сақтандырушыларға сақтану қорғанышты қамтамасыз ету үшін тағайындалған. Банктік құрылым мекемелерінде сақтандырушылардың тікелей қатысуы
кеңеюде. Дүниежүзілік сақтандыру нарығының басқа тенденциясы болып халықаралық                       мега    брокерлердің қалыптасуы  саналады-         шоғырлану   процессінің   әрекеттінен   және   қайта сақтандыру қоғамьының сіңіруі және сақтаңдыру компаниялардың клиенттерінің ұқсас процесстері. Альтернативті сақтандыру мен қайта сақтандырудың сыйымдылығында және үлкен рөльді, клиенттердің глобальдық басқару активтерін болып   табылады.

Телекоммуникациия,   интернет   облысындағы   қазіргі   замаңғы технологиялардың дамуы, бІр жағынан тікелей тұтынушыға кіруді көрсетеді, екінші жағынан - арнайы сақтандыру қызметтерінің болуына сұранысты қалыптастырады, әлеуетті залалдардың орнын толтыратын жаңа тәуекелдіктен туылдаған.

Сақтандырушынар үшін интернет — бұл сақтандыру қызметін «тікелей» сатудың тиімді тәсілі. Бұл сату тәсілін дамуындағы шығынның тиімділігі компьютерлік торларды тұтынушылармен пайдалану мүмкіндігіне байланысты. Интернет - технологияның ену
әр түрлі мемлекеттің заң қабылдаушылармен сақтандыру мен қайта сақтандыру келісім-шарты бойынша ресмилендірудің тәсілі мен формалары жайлы сәйкес шешімдерді қабылдауды талап етеді.Бір уақытта  траснсшекаралы   сауда                   тәртібінде        сақтандыру

операцияларының занды жүргізу мәселері шиеленеді, өйткені ұлттық зандылық мұндай келісім - шарттарды түзуде шектік орнатқан.

Қайта сақтандырудың қазіргі замаңғы дүниежүзілік нарығы әлі үлкен шектікте, тікелей сақтандыру нарығына қарағанда, глобализация процессімен жараланған және қор капиталын өсіруімен. 90-шы жылдардың ортасынан бастап қайтасақтандырудың тұрақты дүниежүзілік орталықтары қалыптасты.

Сақтандырудың халыкаралық мінезі арасындағы конфликт 80-90 -шы жылдардың қарсаңындағы дүниежүзілік сақтандыру нарығының глобализациясымен және сақтандыру қызметі қоғамының шарттың
ұлттық реттеуімен және сақтандыру қызметтерін сату сақтандыру кызметтерін саудалауды реттеу халықаралық    жүйесін өзгерту тенденциясын тудырды.

Кесте 2.    Шетелдердегі ЖЮ -дегі сақтаңдыру үлесі,%

Мемлекет тер	Сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемі	Өмірді сақтандырудан басқа сақтандыру	Өмірді сақтандыру
Швейцария	11,9	3,6	8,3
Жапония	11,8	2,4	9,4
Улыбритания	11,2	3,4	7,8
Франция	9,2	2,9	6,3
АҚШ	8,4	4,6	3,8
Канада	7,3	4,3	3,0
Германия	6,5	3,8	2,7
Топ     бойынша орташа есеппен	9,5	3,6	5,9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту: авторлардың құрастыруымен.

Қазіргі кезенде сақтандыру компанияларының дамуында өткір түрде мәселе түр. Қазақстанның сақтандыру нарығының дүниежүзілік сақтандыру нарығымен интеграциялау перспективасы Қазақстанның БСҰ енуі жайлы. Бұл отандық сақтандыру компаниялар қызметінің салыстырмалы түрде таразылап талдаудың жүргізілуін талап етеді.

Нарықты экономикасы дамыған елдердің жалпы ішкі өніміндегі сақтандырудың үлесін келесі 2 - кестеден көруге болады.

Елімізде сақтандыру сыйақыларының жалпы ішкі өнімге
қатынасы 2009 жылы 1,1 пайызды құрап отыр. Дамыған елдерде топ бойынша орташа есеппен бұл көрсеткіш 9,5%-ды құрайды,соның ішінде   өмірді   сақтандырудан   басқа  сақтандыру түрлері бойынша     3,6%,     өмірді     сақтандыру     бойынша 5,9%.

 

5 - тақырып. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру   ісінің даму тенденциялары

Түйінді сұрақтар:

1. Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы

2 Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар

Экономикалық негізделген сақтандыру компаниялары басқа сақтаңдырушылармен өз қарым - қатынастарын қайта сақтандыру негізгінде құрады. Сақтандыру нарығын дамытудың объективті негізі — кездейсоқ келеңсіз жағдайға ұшыраған жағдайда жапа шеккендерге ақшалай көмек көрсету арқыны ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі.

Сақтандыру қарым - қатынасын жасау үшін сақтанушылар -заңды немесе жеке тұлға, қайсыбір сақтандырушымен сақтандыру келісім шартын рәсімдейді. Сақтандырушы агенттер мен брокерлер сатушылар мен сатып алушылар арасында делдалдық қызмет атқарады. Олар сақтандыру келісім шартын жасалуына өз ықпалын тигізеді.

Қазақстанда сақтандыру нарығы 1989 жылдан қалыптасып келеді, содан бері мемлекеттік сақтандыру монополист ретінде жалғыз, бірегей кызмет етпейтін болды.

Жинақтаушы сақтандыру елімізде орын алған құнсыздану және ұлттық валютаны енгізудің әсерінен елеулі шығынға ұшырады. Егер мемлекеттік сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуын қолданатын болса, онда оны дамытуға мұқият көңіл бөлуі қажет.

Экономикалық нақтыны секторында өндіріс көлемінің құлдырауы және 90-шы жылдардың басындағы оның тиімділігінің күрт төмендеуі сақтандыру нарығына күшті ықпал етті. 1991-1993 жылдары Қазақстан Республикасында сақтандыру бизнесінің калыптасуы жер сілкінісі тәрізді өтті: ұйымдастырылмаған, басқаруға көнбейтін және бақылаусыз.

Өтпелі экономикадағы жүйесіз қалыптасулар өтпелі кезеңдегі институнионалды қайта құрулар экономикалық өрлеулерге емес, бір мезеттік пайдаға бағытталуы осындай ортаның қалыптасуына әкеліп соқтырады. Мұнда алып сату операциялары негізгі роль атқарады. Әрине, бұл сақтандыру нарығының қалыптасуына әсер етпей қалмады. Бірақ бұл келеңсіз құбылысты сақтандыру сыйақыларының түсімін төмендеткенде сақтандырудың тәукелді және міндетті түрлерінің үлесі артты, нәтижесінде сыйақы мен төлемдердің негізгі сомасы ірі сақтандыру компанияларында шоғырландырып, шағын және қаржылық тұрақсыз компаниялардың іс-әрекеті кері кетті.

2000 жылдың бірінші каңтарыңда Қазақстанда сақтандыру қызметін жүзеге асыруға 70-сақтандыру ұйымының лицензиясы болды, оның ішінде мемлекеттік 8 және 3 мемлекеттік шетел капиталымен. Шетелдік төл сақтандыру ұйымдары мен мамандандырылған қайта сақтандырушы ұйымдар жоқ.

Нарықтық қатыныстарға көшу жағдайында қаржы несие саласының құрамдас бөлігі ретінде экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу және ары карай сақтауда маңызды роль атқарады.

Қазақстандық сақтандыру нарығының қалыптастыру жекеменшік және акционерлік сақтандыру компанияларының пайда болуымен байланысты. Отандық сақтандыру нарығының қалыптасуының бірінші кезеңінде белгілі бір шамада шағын компаниялар болғандықтан нарықтың негізгі үлесі мемлекеттік сақтандырудың үлесінде болды. Капиталдың аса өсімі байқалған жоқ, компанияның операциялары да дамымаған. БІрақ, осыған қарамастан сақтандырушылардың іс-әрекеті үшін біртіндеп экономикалық кеңістік қалыптасты.

2003 жылы сақтандыру нарығын ынталандыратын міндетті түрде сақтандыру бойынша бір қатар зандар шықты осының нәтижесінде өткен жылы міндетті сақтандыру көлемі 67,9%-ға артты.

ҚР «Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша Ұйымдастырушы құқықтық шаралар туралы» бағдарламаға сәйкес 1994 жылы кіру табалдырығы жоғарылатады, сақтандырушынардың жарғылық қорының ең төменгі деңгейі 2 млн теңгеге көтеріліп талаптары күшейтілді, сақтандыру іс-әрекеттік лицензиялау енгізіліп, сонымен қатар сақтандырушы ұйымдарға сақтандырудан басқа іс-әрекетпен айналысуға тыйым салынады. Нәтижесінде сақтандырушы компаниялардың саны 1 жылда 10 еседен артық төмендеді және олардың саны небәрі 22 болды. 1994 жылы сақтандыру компанияларының өсу қарқыны бірден төмендеп, олардың саны тұрақтана бастады.

Бүгінгі таңда Қазақстанныц сақтандыру саласында 37 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, оның ішіне 4 шетелдік сақтандыру (қайта сақтандыру) өкілдіктерінің қатысуымен, 3 өмірді сақтандыру, 29 сақтандыру ұйымының көлік құралдары иелерінің азаматтық -құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға лицензиясы бар, 12 сақтандыру брокері, 30 актуарий, 36 аудиторлық мекеме және сақтандыру қызметіне аудит жүргізуге лицензиясы бар 70 аудитор қызмет етеді.

2001-2002 жылдары сақтандыру компанияларының санының
қысқаруы сақтандыру компанияларының капиталдандыру деңгейіне, олардың қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігіне заң талаптарының күшімен түсіндіріледі. Сонымен қатар отандық сақтандыру компаниясында теңсіздік мәселесі де орын алған
нарықтың 60% жуығы 5 ірі сақтандыру компанияларының үлесінде.
Бірақ сақтандыру секторының шоғырландыру дәрежесінің
төмеңдіуінің оңды құбылыс екеннін атап өткен жөн. Сонымен, егер 2005 жылдың 1 қаңтарында 5 ең ірі компанияның үлесіне сыйақының 79% тиесілі болса 2005 жыны 1 шілдесінде бұл көрсеткіш 58,2% төмендеді. 

2.Қазақстанның сақтандыру секторындағы тенденциялар

1992 жылдың шілде айынан Қазақстан Респбуликасының «Сақтандыру туралы» заңы әрекет ете бастады. Бұл либералды заң мұнда ұйымның құрылуы және сақтандыру нарығына кіру процессі қарастырылған. Заңда сақтандыру іс-әрекетін лицензиялау қарастырылмаған.

Сақтандырушының жарғылық қоры 100 мың сом көлемінде бекітілді. Еркін жеке басты сақтандыру үлесі сақтандыру портфелінің 10% құрайды. Дамыған шетелдерде бұл көрсеткіш 90% ке жуықтайды. Істің қалыптасқан жағдайына сақтанушы - жеке тұлғалардың және олардың жеке басты сақтандырудағы жұмыс берушілерінің салық салуға деген көз-қарасы да әсерін тигізеді өмірді сақтандыру сыйлықтарының үлесі жалпы жиналған сақтандыру сыйлықтарының 1,1% құрайды. Салыстыру үшін шетелдерді қарастыратын болсақ 2002 жылғы мәлімет бойынша бұл көрсеткіш Жапонияда- 72%, АҚШ-та 48%. Германияда 40%.

Қазақстанда өмірді сақтандыру бойынша нарық сыйымдылығы тұрғындардың көпшілігінің табысы төмен болғандықтан төмен. Сонымен қатар тұрғындар мемлекеттік әлеуметтік жәрдем ақынар алуға ниеттенген және сақтандыруға деген қызығушынығы тиісті деңгейде емес.

Қазақстанның сақтандыру нарығының дамуы жаңа сақтандыру өнімдерін жасау, ұсыну және олардың жоғарғы сұранысқа ие болуы жыл өткен сайын сақтандырудың қанат жайып келе жатқандығын және сақтандыру компанияларына деген халық сенімінің артқандығын білдіреді.

Нарықтық экономика жағдайында сақтандыру бір жағынан бизнесті және адамдарды қолайсыз жағдайдан қорғау құралы болып, екінші жағынан табыс әкелетін іс-әрекет түрі болып табылады. Сақтандыру ұйымдары өзінің тікелей міндеттерін атқара отырып, ел экономикасының инвестиция көзіне айналады. 2010 жылдың 1 қаңтарына сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерінің көлемі өткен жылмен салыстырғанда 66,3% - ға өсіп 73,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстанның сақтандыру нарығы жаңа компаниялардың пайда болуымен осындай көрсеткіштерге қол жеткізді. 2009 жылы сақтандыру ұйымдары активтерінің бөлінуін келесі суреттен көруге болады.

2009 жыны жиынтық активтер сомасының көбеюі есебінен активтер құрылымыңда біршама өзгерістер болды. Активтер құрылымында жедел салымдар үлесі 15,7%-дан 10%-ға суреттен көруге болады.

2009 жылы жиынтық активтер сомасының көбеюі есебінен активтер құрылымыңда біршама өзгерістер болды. Активтер құрылымында жедел салымдар үлесі 15,7%-дан 10%-ға төмендеген. Ал бағалы қағаздарда инвестицияланған активтер сомасы 44,6% -дан  57,5%-ға көтерілген. Бұл көрсеткіштің өсуі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының пруденционалды нормативтерді орындауларымен байланысты. Басқа да занды тұлғалардың капиталдарына 2%-ды, ақшалай қаражаттар 6%-ды, сақтанушылар мен делдардардан алынатын сыйақы сомалары - 13%-ды, басқа да активтер 12% құрап отыр.

   Сақтандыру ұйымдары активтерінің бөлінуі

 

 

СуретЗ

Ескерту: авторлардың құрастыруымен.

Сақтандыру резервтері - сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының өз міндеттемелерін орындалуын қамтасыз етуге ғана арналады. Сақтандырушы өзінің қабылдаған сақтандыру міндеттемелерін өтеу үшін сақтанушылардың төлеген сақтандыру жарнасынан сақтандыру салалары бойынша сақтандыру резервтерін құрайды. Мұнай және газ өндіру саласындағы сақтандыру тәуекелділіктерін жүзеге асыру жөніндегі міндеттемелердің орындалуы едеуір мөлшердегі шетелдік валютаның жұмсалуына, жоғалуына байланысты екенін ескерсек, шетелдік нарықта тәуекелділікті сақтақдырудың қажетті және лажсыздықтан қолданылып отырған шаралар екенін аңғару қиын емес. Бұлар экспортқа шығарылатын өнімдердің ысырапқа ұшырауына, шетелдік жабдықтарды алмастыру және т.б. жағдайлардың себеп – салдарына байланысты туындайды.

6 - тақырып. Жеке басты және мүліктерді сақтандыру

Түйінді сұрақтар:

1.Жеке басты сақтандыру

2.Азаматтардың мүлкін сақтандыру

3.Заңды тұлғалардың мүлкін сақтандыру

Сақтық  қорғау  обьектілері:  өмір,  денсаулық,  еңбекке деген қабілеттілік.

Мұнда   келісім-шарттар   ұзақ   мерзімге   жасалады   (мүліктік сақтандырудың мерзімі 1 жылдан аспайды).

Жеке басты сақтандыру әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі: 1. Тәуекелділік көлемі бойынша:

-    қайтыс болу;

-    мүгедектік және әрекет ету қабілетін жоғалту;

-    дәрігерлік шығындардан сақтандыру.

2.Келісім-шартта көрсетілген жақтардың саны бойынша:

-    жеке сақтандыру;

-    ұжымдық сақтандыру.

3. Сақтандыру келісім-шартының әрекет ету мерзімінің ұзақгығы бойынша:

-    қысқа мерзімді (1 жылға дейін);

-    ортамерзімді  (1 жылдан 5 жылға дейін);                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

-    ұзақ мерзімді (6 жылдан 15 жылға дейін).

4.  Сақтаңдыру жарнасын төлеу үлгісі бойынша:

-    бір реттік жарналарды төлеу;

-    ай сайын жарналарды төлеу;

-    жыл сайын жарналарды төлеу.

5.Сақтандыру сомасын төлеу үлгісі бойынша:

-    сақтандыру сомасын бір реттік төлеу;

-    рента үлгісінде сақтандыру сомасын төлеу.

6.   Сақтандыру жауапкершілігінің көлемі мен сақтандыру келісім шартының әрекет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты:

-    өмірді сақтандыру;

-    бақъггсыз оқиғадан сақтандыру.

Өмірді аралас сақтандыру (келісім-шарттар 16 жастан бастап компания тағайындаған шекке дейінгі тұлғалармен жасалады).

Төмендегідей жағдайларда сақтандыру сомасы емес, ал жинақталған сома ғана төленеді:

-    Сақтандырылған тұлға келісім-шарт жасалғаннан кейін 6 ай аралығында жүрек немесе ісік (рак) ауруынан қайтыс болса;

-    Сақтандырылған тұлға өзін-өзі өлтіру нәтижесінде қайтыс болса;

-    Тергеу және сот шешімдері бойынша сақтандырылған адам әдейі жасалған қастандықпен өлтірілген болса;

-    Сақтандырылған тұлға алкаголь, есірткі немесе улы заттар әсерінен масақ күйде көлік құралдарын басқаруы жағдайында қайтыс болса.

Сақтандыру келісім-шарты сақтық жарна төленген күннен кейінгі күннен бастап күшіне енеді және сақтанушыға тағайындалған үлгіде сақтық полисі беріледі.

Жазатайым жағдайдан сақтандыру (16 жастан жоғары).

Сақтандырушы денсаулығын канша пайызға жоғалтса, сонша пайыз сақтық сома төленеді.

Медициналық              сақтандыру.Медициналық сақтандыру

бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет түрлерін көрсеткен жағдайдағы   шығындарды   толықтай   немесе   ішінара   қайтаруды көздейді.

2. Азаматтардың мүлкін сақтандыру

Азаматтардың меншік кұқығы ҚР заңды актілерімен қорғалады.

Азаматтардың жеке меншігіне жылжитын және жылжымайтын мүліктер: жер телімдері, тұрғын үйлер, пәтерлер, гараждар, үй шаруашылығының жеке тұтыну заттары, ақша қаражаттары, акциялар, облигациялар, ауыл шаруашылығы өсімдіктері мен үй жануарлары, кәсіпорындар, тауарлар, ғимараттар, құрал-жабдықтар, көлік құралдары және т.б. материалдық және материалдық емес құндылықтар жатады.

Үй мүлкі 2 түрлі жолмен сақтандырылады:

1.             жалпы келісім-шартпен (барлық үй мүліктері кешенді түрде сақтандырылады);

2.             арнайы келісім-шартпен (үй мүліктерінің нақты топтары және кейбір жекелеген заттарды сақтандыруды тандау құқығы).

Үй мүліктері негізінен өрттен, жарылыстан, табиғат апаттарынан (нөсер жауын, бұршақ, жер сілкіну және т.б.), және үшінші жақтың әдейі әрекеттерінен немесе әрекетсіздіктерінен мүліктердің тоналуы, бұзылуынан сақтандырылады. Бағалы металлдар мен тастардан жасалған бұйымдар егер сақтандыру келісім-шартында басқа жағдайлар көрсетілмесе ұрлық пен тонаудан сақтандырылады.

Сақтандыру келісім-шарттары көп жағдайларда 1 жылдан 5 жылға дейін жасалынады. Тарифтер мөлшері сақтандыру сомасының көлемі мен мерзіміне байланысты.

3.  Заңды тұлғалардың мүлкін сақтандыру

Өндірістік, ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамудың негізін құрайтын занды тұлғалардың тауарлы-материалдық құндылықтарына мына төмендегілер жатады: негізгі құралдар, тауарлы материалдық-қорлар, ауыл шаруашылық өнімдері мен шаруашылықта өсірілетін мал-жануарлар мен құстар.

Көптеген кәсіпорындар жеке меншік нысанында болғандықтан сақтандыру мәселелерін олар ерікті түрде шешеді.

Жүктерді сақтандыру. Сақтандыру нарығында жүктерді сақтандыру кеңінен тараған. Халықаралық сауда операцияларында (әсіресе, теңіз тасымалында) сақтандыру жағдайлары кеңінен тараған (СИФ, КАФ, ФАС,ФОБ). Бұлардың біреуі сатушыны сақтандыру шығындарынан босатса, енді біреулері сатын алушыны босатады.       Жүк       сақтанушының       мәлімдеген       сомасында сақтандырылады, бірақ бұл сома шот-фактурада көрсетілген жүктің сомасынан артық болмауы қажет.Сақтандыру келісім-шарты төмендегі жағдайларды есепке ала отырып жасалынады:

-    әртүрлі себептермен (ұрлык, тонау) жүктің бір бөлігінің немесе барлығының толығымен зақымдануы мен бұзылуы;

-    жануарлар мен құстардың қырылу шығындары (құс тұмауы, күйдіргі, оба және басқа да эпидемиологиялық аурулар).

Сақтандыру келісім-шарты бойынша жауапкершілік тауар қоймадан қабылданып алып, сатып алушының қоймасына жеткенше дейінгі уақыт аралығында өз күшінде болады.

 

7 - тақырып. Жауапкершілікті сақтандыру

Түйінді сұрақтар:      

1,                                                                           Жауапкершілікті сақтандырудың экономикалық мәні мен
мазмұны.

2.Азаматтық-кұқықтық жауапкершілікті сақтандыру (көлік құралдары иелернің жауапкершілігін сақтандыру
мысалында).

1. Жауапкершілікті сақтандыру - сақтандыру қандай да әрекетті немесе әрекетсіздегі әсерінен шығынға ұшырайтын үшінші жақтар (занды және жеке тұлғалар) алдындағы жауапкершілігі болып табылатын сақтандыру түрі.

Басқа    сақтандыру       сыныптарынан     айырмашылығы, мұнда    жеке      тұлғалардың                                      мүліктік   мүлделерін    мүмкін болатын   зиян келтіруден   сақтау.

Бұл       сақтандыру   сыныбында сақтанушы және

сақтандырушымен бірге мүлкіне немесе денсаулығына,
материалдық жағдайына зиян келтіруді сот шешімімен және заң күшінде өтейтін сәйкес    төлемдерді төлеуге     жататын

анықталмаған үшінші       жақ қатысады.

Жауапкершілікті сақтандыруда сақтандыру оқиғасы орын алғанға дейін сақтық өтем төленетін сақтандырынушы мен сақтық сомасы алдына ала анықталмайды. Сақтық сома мен сақтандырылушы сақтық оқиғасы болғанда немесе үшінші жаққа шығын келгенде айқындалады.

Сақтандыру окиғасы болған жағдайда сақтанушы сақтандырушыға сақтық оқиғасы туралы хабарлауға міндетті. Сақтық өтем сақтық полисте көрсетілген сақтандыру сомасы шегінде төленеді.

Жауапкершілікті сақтандырудың   негізгі түрлері:

-    көлік құралдары иелерінің азаматтық-құкықтың жауапкершілігін сақтандыру;

-    тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершіліктерін сақтандыру;                                    

-    кәсіби жауапкершілікті сақтандыру;

-    экологиялық тәуекелділікті сақтандыру;

-    іскерлік жауапкершілікті сақтандыру және т.б.

2, «Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» ҚР Заңы 2003 жылы 1 -шілдеде қабылданған. Заң көлік құралдары иелерінің азаматтың-құкықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру саласында туындайтын қатынастарды реттейді және оны жүргізудің құқықтык, қаржылық және ұйымдық негіздерін белгілейді. Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаданылады:

негізде (мүліктік жалдау шартымен, құзыретті органның көлік құралын беру туралы өкіміне орай көлік құралын басқаруға арналған сенімхатпен және басқаша) иеленетін жеке немесе заңды тұлға;

2)пайда алушы - Заңға сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын тұлға;

3)көлік құралы иесінің азаматтық-кұқықтық жауапкершілігі - жеке және занды тұлғалардың жоғары қауіптілік көзі ретіңдегі көлік құралын пайдалану нәтижесінде үшінші тұлғалардың өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген өтеу міндеті;

4) сақтандырылушы - өзіне қатысты сақтандыру жүзеге
асырылатын тұлға;

5)                                                                       кешенді шарт - сақтандыру полисінде көрсетілген екі және одан да көп көлік құралы бірлігінің иесі болып табылатын жеке тұлғамен жасалатын және бір ғана сақтандырылуышы жеке тұлғаға
қатысты қолданылатын көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты;

5-1) тәуелсіз сарапшы - қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті

мемлекеттік орган өзі белгілеген тәртіпке сәйкес аккредиттеген, бағалау қызметін жүзеге асыруға арналған лиңензиясы бар жеке немесе занды тұлға;

6)жолаушы - тасымалдаушымен ауызша немесе жазбаша нысанда тасымалдау шартын жасасқан жеке тұлға;

7)жәбірленуші - көлік құралын пайдалану нәтижесінде өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне зиян келтірілген тұлға, оны өтеу жөніндегі міндет Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес көлік құралының иесі ретінде сақтанушыға (сақтандырылушыға) жүктелген;

7-1) тікелей реттеу - көлік оқиғасында жәбірленушінің өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді жәбірленушімен көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасқан сақтандырушы жүзеге асыратын сақтандыру төлемін жүзеге асыру тетігі;

8)стандартты шарт - сақтандыру полисінде көрсетілген көлік құралының иесі болып табылатын жеке немесе занды түлғамен жасалатын және бір немесе бірнеше сақтандырылушы тұлғаға қатысты қолданылатын көлік кұралдары иелерінің азаматтық-құқыктык жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты;

9)сақтанушы - сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға. Егер сақтандыру шартыңда өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде сақтандырылушы болып табылады;

10)сақтандыру сынлықақысы - сақтанушы сақтандырушыға соңғысы сақтандыру шартында белгіленген мөлшерде сақтанушъіға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін жасауға міндеттемелер қабылдағаны үшін төлеуге міндетті ақша сомасы;

11)сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушы жауапкершілігінң шекті көлемін білдіретін ақша сомасы;

12)сақтандыру төлемі - сақтандырушы сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру сомасы шегінде төлейтін ақша сомасы;

13)сақтандыру жағдайы - басталуына орай сақтандыру шарты сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін оқиға;

14)сақтандырушы - Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіпенен Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алған, сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған сома (сақтандыру сомасы) шегінде сақтандыру төлемін жасауға міндетгі заңды тұлға;

көлік оқиғасы - көлік құралын пайдалану процесінде және оның қатысуынан туындаған оқиға, сондай-ақ көлік

10)құралынан ажырап кеткен бөлшектер мен ондағы жүктің қозғалысы нәтижесінде үшінші тұлғаларға келтірілген зиян;

11)көлік құралып пайдалану - көлік құралдарын жол үстінде, сондай-ақ лайықталып немесе бейімделіп оларға іргелес салынған және көлік құралдарының қозғалысына пайдаланылатын аумақтарда жүру үшін пайдалану.

Сақтандырылушы тұлғаның Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген, жоғары қауіптілік көзі ретіндегі көлік құралын пайдалану нәтижесінде үшінші тұлғалардың өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келгірілген зиянды өтеу міндетіне байланысты мүліктік мүддесі көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқыктың жауапкершілігін міңдетті сақтандыру объектісі болып табылады.

Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мақсаты және негізгі қағидалары:

1. Көлік құралдарын пайдалану нәтижесінде өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне зиян келтірілген үшінші тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы қамтамасыз ету көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мақсаты болып табылады.

2. Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандырудың негізгі қағидалары:

жәбірленушілердің мүліктік мүдделерін Заңда белгіленген көлемде және тәртіппен қорғауды қамтамасыз ету;

көлік құралын оның иесінде көлік құралдары иелерінің жауалкершілігін міндетті сақтандыру жөніндегі сақтандыру полисі болған кезде пайдалану;

тараптардың көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтаңдыру шарты бойынша өз міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету;

көлік құралдары иелерінің жол жүрісі қауіпсіздігін арттырудағы экономикалық мүдделілігі.

Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарттары мынадай түрлерге бөлінеді:

1)стандартты;

2) кешенді.

Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты сақтандырушының сақтанушыға (сақтандырылуптыға) сақтандыру полисін беруі арқылы жазбаша нысанда жасалады.

Стандартты шарт бойынша бір немесе бірнеше көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі сақтандырылуы мүмкін.
Стандартты            шарт   сақтандырушының сақтанушыға

(сақтандырылушыға) пайдаланылатын көлік құралының әр бірлігіне жеке сақтандыру полисін беру жолымен жасалады.

Кешенді шарт бойынша екі және одан да көп көлік құралы
бірлігінің иесі болып табылатын жеке тұлғаның азаматтық-құқықтық жауапкершілігі сақтандырылуы мүмкін. Кешенді шарт сақтандырушының                  сақтанушыға (сақтандырылушыға)

пайдаланылатын барлық көлік құралдарына сақтандыру полисін беру жолымен жасалады.

Сақтандыру сыйлық  ақысының мөлшері 1. Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру
шартын жасасқан кезде төленуге тиіс жылдық сақтандыру
сыйлық ақысын есептеу үшін базалық сақтандыру сыйлық ақысы пайдаланылады, оған көлік құралының тіркелген жеріне,көлік құралының түріне, сақтанушының (сақтандырылушының)жасына  және жүргізу стажына, көлік құралының пайдаланылу мерзіміне,
сақтанушының (сақтандырылушының) және көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық        жауапкершілігін міндетті сақтандырудың осының алдындағы шартының қолданылу кезеңінде азаттық-құқықгық жауапкершілігі сақтандырылған тұлғалардың кішсінен сақтандыру жағдайларының болуына немесе болмауына қарай осы белгіленген коэффициенттер («бонус-малус» жүйелері) қолданылады.

Көлік құралы Қазақстан Республикасының аумағына уақытша келген жағдайларда тіркеу аумағы бойынша коэффициенттер қолданылмайды.

Базалық сақтандыру сыйлық ақысы 1,9 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде белгіленеді. Көлік құралын тіркеу аумағы бойынша коэффициенттер мынадай мөлшерде белгіленеді:

 

Р/с	Облыстың,  республикалық  маңызы бар қалалардың атаулары	Көлік құралын тіркеу аумағы бойынша   коәффициент   мөлшері (Астана,     республикалық     және облыстық   манызы   бар   қалалар үшін)
1	2	3
1.	Алматы облысы	1,78
2.	Оңтүстік Казақстав облысы	1,01
3.	Шығыс Қазақстан облысы	1,96
4.	Қостанай облысы	1,95
5.	Қарағаңды облысы	1,39
6.	Солтүсгік Қазакстан облысы	13
7.	Ақмола облысы	1,32
8.	Павлодар облысы	1,63
9.	Жамбыл облысы	1,00
10	Ақтөбе облысы	1,35
11	Батыс Қазақстан облысы	1,17
12	Қызылорда облысы	1,09
13	Атырау облысы	2,69
14	Мащыстау облысы	1Д5
15	Алматы	2,96
16	Астава	2,2

 

 

 

 

Аталған облыстардағы өзге де қалалар мен елді мекендер үшін жылдық сақтандыру сыйлықақысын есептеу үшін 0,8 мөлшеріндегі түзету коэффициенті қосымша пайдаланынады.

Көлік   құралының   түрі    бойынша   коэффициенттер   мынадай мөлшерде белгіленеді:

 

 

 

 

Р/с	Көлік құралынын түрі	Көлік      құралының      түрі бойынша коәффициент мөлшері
1	2	3
1	Жеділ автомобильдер	2,09
2	Жолаушылар орны 16-ға дейін коса алғанда автобүстар	3,26
3	Жолаушылар оряы 16-дан артық автобустар	3,45
4	Жүк автомобильдері	3,98
5	Тродлейбустар, трамвайлар	2,33
6	Мотокөлік	1,00
7	Тіркемелер (жартылай тіркемелер)	1,00

 

 

 

Жеке   тұлғалар   үшін   жасына   және   жүргізу   стажына   қарай коэффициент мөлшері мынадай мөлшерде белгіленеді:

 

 

 

Р/с	Жасы және жүргізу стажы	Жасына       және       жүргізу стажына карай коәффициент мөлшері
1	2	3
1.	25 жастан кіші/жүргізу стажы 2 жылдан аз	1,10
2.	25 жастан кіші/жүргізу стажы 2 жылдан астам	1,05
3.	25 жас және одан үлкен /жүргізу стажы 2 жылдан аз	1,05
4.	25   жас   және   одан   үлкен /журіізу стажы 2 жылдан астам	1,00

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сақтандыру сыйлықакыларының мөлшерін азайту 1. Көлік құралдарының иелері - Ұлы Отан соғысына қатысушылар және оларға теңестірілген адамдар, І және ІІ топтағы мүгедектер, зейнеткерлер стандартты шартты жасасқан кезде осы Заңның 19-бабына сәйкес есептелген, төленуге тиісті сақтандыру сыйлыкақысының елу проценті мөлшеріңдегі сақтандыру сыйлықақысын төлейді.

Бір    сақтандыру   жағдайы    (сақтандыру   сомасы)    бойынша сақтандырушы жауапкершілігінің шекті көлемі мынаны құрайды:      1) әрбір жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына келтірілген

зиян үшін және ол мыналарға әкеп соқса:

қайтыс болуына - 1000, мүгедектіктің:

Ітобы белгіленуіне-800,           

П тобы белгіленуіне - 600,   

ІІІ тобы белгіленуіне - 500,

"мүгедек балаға" - 500;

мертігуге, жарақаттануға немесе денсаулықтың мүгедектік белгіленбеген өзге де бұзылуына - амбулаториялық және (немесе) стационарлық емделуге жұмсалған нақты шығыстар мөлшерінде, бірақ 300-ден көп емес. Бұл ретте сақтандыру төлемінің мөлшері стационарлық емделудің әрбір күні үшін кемінде 2 айлық есептік керсеткішті құрауы тиіс;

2)бір жәбірленушінің мүлкіне келтірілген зиян үшін - келтірілген зиян мөлшерінде, бірақ 600-ден көп емес;

3)бір мезгілде екі және одан да көп жәбірленушінің мүлкіне келтірілген зиян үшін - келтірілген зиян мөлшерінде, бірақ әрбір жәбірленушіге 600-ден көп емес. Бұл ретте сақтандыру төлемдерінің жалпы мөлшері барлық жәбірленушіге 2000-нан аспауға тиіс. Зиян мөлшері сақтандырушы жауапкершілігінің шекті көлемінен асқан жағдайда сақтандыру төлемі әрбір жәбірленушіге оның мүлкіне келтірілген зиянга мөлшерлес дәрежеде жүзеге асырылады.

Көлік кұралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартынан туындайтын даулар Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен қаралады.

 

8 - тақырып. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру

Түйінді сұрақтар:                               

1.                  Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру негіздері

2.                  Тарифтік төлемдер және төлеу тәртіптері

"Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" 2003 жылғы 1 шілдедегі № 444-И Заңға сәйкес реттеледі. Заң тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру саласындағы туыңдайтын қатынастарды реттейді және оны жүргізудің құкықтық, қаржылық және ұйындық негіздерін белгілейді.

Заңда мынадай ұғымдар пайдаланынады:

1)пайда алушы - Заңға сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын тұлға;

2)    тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігі - тасымалдаушының жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген өтеу міндеті;

3)    сақтандырылушы - өзіне қатысты сақтандыру жүзеге асырынатын тұлға;

4)жолаушы - тасымалдаушымен ауызша немесе жазбаша нысанда   тасымалдау шартын жасасқан жеке тұлға;

5)тасымалдаушы - меншік құқығымен немесе өзге де заңды негіздерде темір жол, теңіз, ішкі су, әуе, автомобиль көлігі құралын, қалалық электр көлігін қоса алғанда, иеленуші және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес жолаушыларды және олардың мүлкін ақы төлеу немесе жалға алу бойынша тасымалдауды жүзеге асыруға құқығы бар жеке немесе занды тұлға;

6)жәбірленуші - тасымалдауды жүзеге асырған кезде өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне зиян келтірілген жолаушы;

7)сақтанушы - сақтандырушымен сақтаңдыру шартын жасасқан тұлға. Егер сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, сақтанушы, бір мезгілде сақтандырылушы болып  табылады;

8) сақтандыру сыйлықақысы - сақтанушы сақтандырушыға соңғысы сақтандыру шартында белгіленген мөлшерде сақтанушыға (пайда    алушыға)    сақтандыру    төлемін    жасауға    міндеттемелер қабылдағаны үшін төлеуге міндетті ақша сомасы;

9)                                                                       сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтаңдырушы жауапкершілігІнің шекті көлемін білдіретін ақша сомасы;

10)сақтандыру төлемі - сақтандырушы сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру сомасы шегінде төлейтін ақша сомасы;

11)сақтандыру жағдайы - басталуына орай сақтандыру шарты сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін оқиға;

12)сақтандырушы - Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының аумағьтда сақтандыру қызметін жүзеге асыру кұқығына лицензия алған, сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге түлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған сома (сақтандыру сомасы) шегінде сақтандыру төлемін жасауға міндетті занды түлға;

13)франшиза - сақтандырушыны белгілі бір мөлшерден аспайтын залалды өтеуден босату.

Тасымалдаушының Қазақстан Республикасының азаматтық зақдарында белгіленген жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келтірілген зиянды өтеу міндетіне байланысты мүліктік мүддесі тасымалдаушының жолаушылар алдындағы қабылдағаны үшін төлеуге мІндетті ақша сомасы;

9)                                                                       сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған
жәяе сақтандыру жагдайы басталған кезде сақтаңдырушы
жауапкершілігІнің шекті көлемін білдіретін ақша сомасы;

14)сақтандыру төлемі - сақтандырушы сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру сомасы шегінде төлейтін ақша сомасы;

15)сақтандыру жағдайы - басталуына орай сақтандыру шарты сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін оқиға;

16)сақтандырушы - Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының аумағьтда сақтандыру қызметін жүзеге асыру кұқығына лицензия алған, сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге түлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған сома (сақтандыру сомасы) шегінде сақтандыру төлемін жасауға міндетті занды түлға;

17)франшиза - сақтандырушыны белгілі бір мөлшерден аспайтын залалды өтеуден босату.

Тасымалдаушының Қазақстан Республикасының азаматтық зақдарында белгіленген жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне келтірілген зиянды өтеу міндетіне байланысты мүліктік мүддесі тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтың-қүқыктык жауагасершілігін міндетті сақтандыру (бұдан әрі - тасымалдаушының жауапкершілігін міндеттІ сақтандыру) объектісі болын табылады.

Тасымалдаушының жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мақсаты - жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың мүліктік мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы камтамасыз ету.

Тасымалдаушының жауапкершілігін міндетгі сақтандырудың негізгі қағидалары:

жәбірленушілердің мүліктік мүдделерін Заңда белгіленген көлемде және тәртіппен қорғауды қамтамасыз ету;

өзінде тасымалдаушының жауапкершілігін міндетті сақтандыру жөніндегі сақтандыру полисі болған жағдайда тасымалдаушының жолаушыларды және олардың мүлкін тасымалдауды жүзеге асыруы;

тараптардың тасымалдаушының жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шарты бойынша өз міндеттемелерінің орындалуын
қамтамасыз         етуі.                    Азаматтык-қү-қықтық   жауапкершілігі

тасымалдаушының жауапкершілігін мшдетті сақтандыруға жататын

 

сақтандырушы жауагасершіліпнщ шекті көлемі мынаны кдайды
(аилық есептік көрсеткішпен):         құ-раиды

1) теңіз және әуе тасымалы бойынша*

ушнТжә^е ^Г^ ^{ӨМІРІНе Және денса}У^лығына келтірілген зиян ушін және ол мыналарға әкеп соқса:

қайтыс болуға - 2000;

мугедектің:

І                                                                         тобы белгіленсе -1600;

ІІ                                                                        тобы белгіленсе -1200;

ІІІ                                                                       тобы белгіленсе - 800;

мертігуге,    жарақатгануға    немесе    денсаулықгың    мүгедеістік

52

белгіленбейтін өзге де зақымдалуына - амбулаториялық және (немесе) стационарлық емдеуге жүмсалған нақты шығыстар мөлшерінде, бірақ 200-ден көп емес. Бұл ретте сақтандыру

төлемінің мөлшері стационарлық емделудің әрбір күні үшін кемінде 1,5 айлық есептік көрсеткішті құрауы тиіс;

әрбір жәбірленушінің мүлкіне келтірілген зиян үшін - келтірілген зиян мөлшерінде, бірақ 250-ден көп емес;

2) темір жол, ішкІ су және автомобиль тасымалы бойынша:

әрбір жәбірленушінің өміріне және денсаулығына келтірілген зиян үпіін және ол мыналарға әкеп соқса:

қайтыс болуға - 1000;

мүгедектің:                   

І                                                                         тобы белгіленсе - 800;

ІІ                                                                        тобы белгіленсе - 600;
Ш тобы белгіленсе - 400;

мертігуге, жарақаттануға немесе денсаулыктың мүгедектік белгіленбейтін өзге де зақымдалуына - амбулаториялық және (немесе) стационарлық емделуге жүмсалған нақты шығыстар мөлшерінде, бірақ 200-ден көп емес. Бұл ретте сақтандыру төлемінің мөлшері стационарлық емделудІң әрбір күні үшін кемінде 1,5 айлық есегпік көрсеткішті құрауғатиіс;

әрбір жәбірленушінің мүлкіне келтірілген зиян үшін - келтірілген зиян мөлшерІнде, бірақ 250-ден көп емес.

Сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі

1.   Сақтандырушы сақтандыру төлемін Занда көзделген күжаттарды алған күннен бастап жетІ жүмыс кун ішінде

төлейді.

Сақтаңдыру төлемінің дау айтынған бөлігін сақтандырушы бітім келісімі жасалған және оны сот бекіткен күннен бастап үш жүмыс күні ішінде, не, егер сот шешімді шұғыл түрде орындауды ұйғармаса, осы дау бойынша соттың шешімі заңды күшІне енген күннен бастап төлеуге тиіс.

Тасымалдаушының жауапкершілігін мІндетті сақтандыру шартынан туындайтын даулар Қазақстан Республикасының заңдарыңда белгіленген тәртіппен қаралады.

9 - тақырып. Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін
атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшш жүмыс берушінің азаматтық-күкықтык жауапкершілігін
міндетті сақтандыру            

Түйінді сүрақтар:

1. Жауапкершілікті   сақтандырудың   күкыктық-норматнвіік негіздері                                                 ,

2. Төлем тарифтері мен төлеу тәртібі.

Заң қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жүмыс берушінің азаматтьіқ-кұкьіқтық жауапкершілігін мІндетті сақтаңдыру саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдІ және оны өткізудің күқықтық, экономикалық және ұйымдық негіздерін белгілейді.

Заңда мынадай негІзгі ^ғымдар пайдаланылады:

1)                                                                     зиянды өндірістік фактор - әсер етуі қызметкердің ауруға
үшырауына немесе еңбекке қабілеттілігінің төмендеуіне әкеп
соктыруы мүмкін өндірістік фактор;

2)                                                                      пайда алушы - Заңға сәйкес сақтандыру телемін алушы болын
табынатын түлға;

3)                                                                      жүмыс берушінің азаматтық-құқьіқтық жауапкершілігі - жұмыс
берушінің Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында
белгіленген, қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде
оның өмірі мен денсаулығына келтІрІлген зиянды өтеу міндеті;

4)  аннуитет шарты - сақтандырушыны шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемін жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты;

5)  кәсіптік тәуекел сыныбы - өндірістік жарақаттанудың және кәсіптік аурулардың экономикалық қызмет түрлері бойынша қалылтасқан деңгейі;

6)  еңбек (қызмет) міндеттерін аткару кезіндегІ жазатайым оқиға (бүдан әрі - жазатайым оқиға) - қызметкер еңбек (кызмет) мІндеттерін немесе жұмыс берушінің тапсырмаларын атқарған кезде оған зиянды және (немесе) қауіпті өндірістік фактордың әсер етуі, соның салдарынан қызметкердің кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айрылу дәрежесін белгілеуге, кәсіптік ауруға не өлімге әкеп соқтыратын жарақаттануға немесе улануға үшырауы;

7)  қауіпті өндірістік фактор - әсер етуі қызметкердің кәсіптік еңбекке   қабІлеттілІгінен   айрылу   дәрежесін   белгілеуіне   (еңбекте

54

мертігуіне немесе кәсіптік ауруына) немесе өліміне әкеп соқтыруы мүмкін өндірістік фактор;

8)                                                                       кәсіптік ауру - қызметкердің өз еңбек (қызмет) міндеттерін
атқаруына байланысты қызметкерге зиянды және (немесе) қауіпті
өндірістік факторлардың әсер етуінен туындаған созылмалы немесе

қатты ауру;

9)  еңбекке қабілеттілігінен айрылу дәрежесі - Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес айқындалатын сақтандыру
жағдайы басталғаннан кейін қызметкердің еңбек (қызмет) міндеттерін
атқару кабілетінің төмендеу деңгейі;

10) сақтанушы - жүмыс берушінің азаматтық-күкьтқтық
жауапкершілігін   міндеттІ   сақтандыру   шартын   жасасқан   жүмыс

беруші;

11)                                                                     сақтандырушы - Қазақстан Республикасының аумағында
сақтандырудың аталған түрі бойынша сақтандыру қызметін жүзеге
асыру күқығына Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіденген тәртіппен лицензия алған заңды түлға;

12)                                                                     сақтандыру жағдайы - қызметкер еңбек (қызмет) мІндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргенІ үшін
жұмыс  берушінің  азаматтық-күқықтық жауапкершілігінің  басталу

фактІсі;

13)                                                                     сақтандыру сьійльіқақысы - сақтанушының сақтандырушыға,
соңғысының қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарган кезде
оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жүмыс берушінің
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін мІндетті сақтандыру шартында
белгіленген мөлшерде пайда алущыға сақтандыру төлемін жүргізуге
міндеттемелер кабылдағаны үшін төлеуге міндетті акдіа сомасы;

14)сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушы жауапкершілігінің шекті көлемІн білдіретін ақша сомасы;

15)сақтандыру төлемі - сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтаіщырушының пайда алушыға сақтандыру сомасының шегінде

төлейтін ақша сомасы;

16)еңбекке кабілеттІлІк - қызметкердің белгІлі бір бшктіліктегІ, көлемдегі және сападағы жүмысты атқару қабілеті;

17)уәкілетті орган - берілген өкілеттіктері шегінде еңбек, халыңты жүмыспен қамту және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты үйлестіру  мен  іске  асыруды  жүзеге  асыратын  орталық

атқарушы орган.

Заң қызметкер еңбек (қызмет) міңдеттерін атқарған кезде оның өмірі  мен денсаулығына зиян  келтіргені үшін  жүмыс  берушінің

55

азаматтык-күдьгқтық жауапкершшіпн мшдети сақтандыру шартын жасасу мен аткару процесІнде туындайтын катынастарды реттейді.

Жүмыс берутпшің жауапкершілігін міндетті сақтандырудың субъектілері: сақтанушы, сақтаддырушы және пайда алушы олын табылады.

Жүмыс берушінің жауапкершІлігІн міндетті сақтаңдырудың мақсаты   еңбек   (қызмет)   міндеттерін   атқарған   кезде   өмірі   мен

денсаулығына зиян келтірілген қызметкерлердің мүліктІк мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы камтамасыз ету больт табылады.

Жұмыс берушінің жауапкершілігін міндетті сақтандырудьің негізгі принцштгері:

жүмыс берушінің жауапкершілігін міңдетті сақтандыру шарты бойынша тараптардың өз міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету;

жүмыс берушілердің еңбек қауіпсІздігін арттыруға экономикалық

мүдделілігі болып табыяады.

2.Телем тарифтері мен төлеу тәртібі.

Сақтандыру сомасы жүмыс берушІнІң жауапкершілІгін міндетті сақтандыру шартымен айкындалады, бірак ол жүмыс берушінің міңдетті сақтандыру шартьт жасасқан кездегі барлық қызметкерлердің  еңбекақысының жылдық қорынан кем  болмауға

тиіс.

Сақтандыру сомасы сақтандыру толемі мөлшерінің сомасына кемиді.

Сақтандыру сомасы қызметкерлер еңбекақысының жылдық қоры өзгерген жағдайда өзгеруі мүмкін. Жүмыс берушінің жауапкершілігін сақтандыру шарты бойынша сақтаңдыру сыйлықақысы белгіленген, персоналдың тиістІ санаты бойынша еңбекақы төлеу қорына көбейтілген сақтандыру тарифінің негізінде тараптардың келісімімен айқындалады. Алынған сомалар қосылуға тиіс.

2.   Егер сақтандыру шаргының қолданылу мерзімі ішінде

еңбекақы төлеу қоры езгерсе, онда тараптардың келісІмі бойынша негізгІ шарттың қолданылу кезеңіне қосымша келісім жасасу (сақтандыру сомасының және сақтандыру сыйлықақысьгаың мөлшері бөлігінде) арқыны сақтандыру шартына өзгерістер енгізілуі мүмкін. Сақтаңдыру сыйлықакьісы еңбекақы төлеу корының өзгеру сомасы және негізгі шарттың аяқталуына дейінгі қалған мерзІм негізге алына отырып есептеледі.  Сақтандыру тарифі  сақтандыру  шарты (негІзгІ  шарт)

56

жасалған тарифтен қалған сақтандыру кезеңіне барабар есептеледі.

Сақтанушы сақтандыру сыйлықақысын жүмыс берушінің жауапкершілігін міндеттІ сақтандыру шартында көзделген тәртіппен және мерзімде біржолы немесе оның мерзімін ұзартып төлейді. Егер жүмыс берушінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартында озгеше көзделмесе, сақтанушы кезекті сақтандыру жарнасын уақтылы төлемегені үшін сақтандырушыға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгІленген тәртІппен және мөлшерде түрақсыздық айыбын төлеуге міндеттІ.

3.   Жүмыс берушінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру субъектілерінің мемлекеттік статистикалық есептілігі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес статистика мәселелері жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган айқындайтын

тәртіплен жүзеге асырылады.

Заң 2005 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізіледі. 10 - тақырып.    Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді және көлік күралдарын сақтандыру

Түйінді с^рактар:                          •    "

1. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді сақтандыру

2. Көлік құралдарын сақтандыру

1.    Кәсіпкерлік    қызмет    пен    сақтандыру    нарыктық экономиканың өзара тығыз байланысты категоиялары.

КәсіпкерлІк тәуекелдіктерді сақтандыру пайда алуға немесе мақсатына жетуге кедергі келтіретін және мүмкіндігі бар күтілмеген қолайсыз әсерлерден кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі мақсаты жоғары деңгейде пайда табу және салынған капиталдың қайтарымдылығын жоғарылату екендігі белгілі.

Табысты жоғалтуға әкелетін себептерді 2 топқа бөлуге болады:

-    өндіріс және сауда процестерІнің бүзылуы;

-    нарык   коньюнктурасының   өзгеруі   және  түтынушынар   мен жабдықтаушылардың келісім-шарттарды орындамауы.

Мүнда сақтандыру сомасын тағайындаудың 2 үлгісі бар:

-    сақтандыру      сомасы       сақтанушының      сақтандырылатын операцияға коммерциялық салымы шегінде тағайындалады;

-    сақтандыру сомасы сақтанушының коммерциялық салымымен қоса алынатын пайда шеңберінде тагайындалады. Коммерциялық тәуекелдІліктерді сақтаңдыру бойынша жарна

төлемдеріне әртүрлі факторлар әсер етедІ: қызмет түрі, сақтандыру мерзімі, нарықтық қатынастардың тұрактыльа-ы және т.б.

2.       Сақтандыруға       барлық      меншік       үлгілеріндегі сақтанушының иелігіндегі көлік құралдары жатады.

- автокөліктер (жеңіл, жүк және жолаушы тасымалдаушы,
шағын автобустар, автобустар);

-мотоциклдер, мотороллерлер, мояедтер, тракторлар;

-қайықтар, кемелер, яхталар. Көлік     құралдары     КАСКО     (сақтық    төлем     тек     көлік

құралдарының    зақымдануына    байланысты)    немесе    КАРГО жүйелері   бойынша   сақтаңдырынуы   мүмкін   (көлік   күралы   + жүргізуші мен жолаушылар, көлІк құралы + қосымша жабдықтар, көлік күралы + көлік құралында тасымалданатын жүк және т.б.). Сақганушы  ретінде   18   жастан  асқан  түлға  қарастырынады

58

(мотокөлік құралдары 16 жастан бастап).

Көлік құралдарын сақтандыру келісім-шарттары жол-көлік оқиғаларына байланысты, өрттен, табиғи апаттардан, үрлаудан және    зақымданудан   келетін    шығынды    өтеу    мақсаттарында

жасалады.

Көлік құралдары оның нақты қүны шегінде кез-келген сомаға

жасалады.

Сақтандыру келісім-шарттары 1 жылға жасалады және келісім-шарт күшіне енгеннен кейін сақтық полисі беріледі (сақтык жарна төленген күннің ертеңінен бастап).

11 - тақырып. Өзара сақтандыру Түйінді сұрақтар:

1. Өзара сақтандырудың қ^қыктық-теориялық негіздері

2. Төлем тарифтері мен кызмет ету тәртібі

Заң өзара сақтандыруды жузеге асыруға байлакысты қоғамдық қатынастарды реттейді және өзара сақтаңдыру қоғамдары кызметінің күкыктық негіздерін белгІлейді.

Занда мынадай негізгІ үғымдар пайдаланылады:

1) қосымша жарна - өзара сақтандыру қоғамы мушесінің өзара сақтандыру қоғамының озара сақтаңдыру ережелерінде көзделген тәртіппен және жағдайларда қосымша енгізетін сақтандыру сыйлықакысының бір бөлігі;

2)өзара сақтандыру - сақтандыру нысандарының бірІ, онда әрбір сақтаңдырушы өзара сақтандыру қоғамының мүшесі болып табылады;

3)өзара сақтандыру қоғамы - өз мушелерінің муліктІк мүдделерін өзара сақтандыруды жүзеге асыру мақсатында тутыну кооперативі үйьімдьік-қүкықтьіқ нысанында құрылған занды түлға;

4)уәкілеттІ орган - қаржы нарығын және қаржы үйындарын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган.

Өзара сақтандыру принциптері мыналар:

1)  қоғам мүшелерінің қүқықтары мен міндеттерінің теңдігі;

2)  қоғам мүшелерін өзара қорғау және олардың өзара
жау апкершілігі.

Өзара сақтандыру объектілері

Өз қызметтеріне байланысты белгілі бір тәуекелдермен біріккен қогам мүшелерінің заңды мүліктік муддедері озара сақтандыру объектісі болуы мүмкін.

Қоғамның атауында кез келген тілде толық не кысқартылған түрде «ұлттық», «мемлекеттік», «орталық», «бюджеттік», «республикалык» деген сөздер болмауға тиіс.

Жеке және (немесе) заңды түлғалар қоғамның мүшелері болып табылады.

Қоғам мүшелерінің саны екеуден кем болмауға таіс, Қоғамға мүше болу жасалған сақтандыру шартына сәйкес алғашкы сақтандыру сыйлықақысын телеген соң туындайды. Қоғамның мүлкін қалыптастыру көздері І. Қоғамның мүлкін қалыптастыру көздерІ: 1) күрьілтайшылардың жарналары;

 

2)қогам мүшелерінің сақтандыру сыйлықақылары;

3)қоғам мүшелерінің қосымша жарналары;

4)акдіалай және өзге де еріктІ жарналар;

5)сақтандыру резервтерін және өзге де қаражатты орналастьгрудан алынған кірістер;

6)осы Заңда козделген өзге де кызметтен түскен кірістер.

2.Төлем тарифтері мен қызмет ету тәртібі

Қоғам мүшелерІ төлеген сақтандыру сьійлықақьіларын қоғам сақтандыру шартында белгІленген мелшерде сақтандыру толемдері түрінде пайда алушыға төлейді.

Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде езгеше көзделмесе, сақтандыру сыйлыңакынарының мөлшерІ мен оларды есептеу тәртІбі қоғам мүшелерінІң жалпы жиналысы бекІткен қоғамның өзара сақтандыру ережелерінде белгіленеді.

Егер есептік кезеңнің аяғында қоғамда сақтандыру төлемдерІ бойынша берешектер, сондай-ақ салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша берешектер болмаса, қогам мүшелерінің жалпы жиналысы кезекті сақтандыру сыйлықақынарын азайту немесе оларды төлеуді токтата түру туралы шешім қабындауы мүмкін.

Сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру тәртІбІ мен шарттары қоғам мүшелерінің жалпы жиналысы бекіткен коғамның өзара сақтандыру ережелерінде белгіленедІ.

Қоғам өзінің міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету үшін қоғамның жарғысында белгіленген тәртІппен және жағдайларда алынған сақтандыру сыйлыкақыларынан сақтандыру резервтерін қалыптастырады. Сақтандыру сыйлықақынарынын; алынған сомасы толық көлемде сақтандыру резервтерін қалыптастыруға жіберілуге

тиіс.

Егер қоғам жарғысында озге резервтер құру көзделмеген болса, онда қоғамның инвестициялык кІрісі мен өз қаражаты да сақтандыру резервтерін қалыптастыруға жІберіледі.

Егер қаржылық жылдың аяғында қоғамда сақтандыру төлемдерІ бойынша берешектер, сондай-ақ сальгктар және бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдер бойышла берешектер болмаса, қоғам мүшелерінің жалпы жиналысы сақтандыру резервтерінің бір белігін немесе бүкіл сомасын қоғамның қаржылық түрақтыльп-ы мен төлем қабілетін қамтамасьгә ету үшін коғамның қоғам жарғысьгада көзделген өзге де резервтеріне жІберу туралы шешІм қабындауы мүмкін. Алдағы қаржы жынына арналған сақтандыру резервтеріңі

каясетті

сьгёһп,        ^сомасы       міндетті       түрде       кезекті       сақтандыру

Қақынарың_Ың есебінен қалыптастырылуға тиіс. сақта   ^аНдьіР^ резервтерІнің қаражаты инвестициялау және (немесе)

мд іру төлемдерін жүзеге асыру үшін пайдаланылады. тәртітттт     ^сақтанД^ыРУ   резервтерін   қоғам   жарғысында   көзделген шартт   ^Н   әР^тараптандыру,    қайтарымдылық,    пайда    алушылық қ_оғ^арьі бойытп_а орналастырады.

жүзег  °^{НЬІҢ өза}Р^а сақтандыру ережелеріне сәйкес актуарий

қоғакт   ^асьіР^{атың    ө}з    мүшелерІ    алдындағы    міндеттемелерінің, есеггге ' • ^{сақтанл}>^тРУ сыйлыкақылары мен сақтандыру резервтері

рщщ актуарлық бағасы болуға тиіс. бұзу ^-   ^{Тан Ресн}убликасының өзара сақтандыру туралы заңнамасын әкепсо   ^⁰™ Р^еспубликасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа

12 - тақырып. Туроператордың және турагенттің азаматтык-құкықгықжауапкершілігш міндетті сақтандыру

Түйінді сұрақтар:

1. Сақтандырудың қ^кыктық-теориялық негіздері    .

2. Тарифтер мен төлеу тәртібі.

Заң туроператордың және турагенттің азамагтық-қүкыктық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді және оны жүргізудІң қүқықтық, экономикалық және ұйымдық негіздерін белгілейді.

Занда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

1)                                                                       пайда алушы - Заңга сәйкес сақтандыру төлемін алушы болын

табылатын түлға;

2)                                                                       турагент - лицензияның негізінде туристік өнімді ү-сыну мен
сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке немесе

заңды түлға;

3)                                                                       туроператор - езінің туристік өнімін қалыптастыру, ұсыну және
турагенттер мен туристерге сату жөніндегі қызметпен айналысу
құдығына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгІленген
тәртіппен лицензия алған кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
және (немесе) заңды тұлға;

4)  туроператордың және турагенттің азаматтың-қү-қықтық
жауапкершілігі - туроператордың және турагенттің туристік
қызметтер көрсету кезінде туристерге келтірілген зияңды өтеу
жөніндегі Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен
белгіленген мІндеті;

5)                                                                      сақтандыру жағдайы - басталуына орай туроператордың және
турагенттің азаматтық-кү-қықтық жауапкершілігін міндеттІ
сақтандыру шарты сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін
жүзеге асыруды көздейтін оқиға;

6)   сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушы жауапкершілІгІнің шекті көлемін білдіретін ақша сомасы;

7)   сақтандыру сыйлықақысы - сақтанушыға (пайда алушыға) азаматтық-қүкыктық жауапкершілікті мІндетті сақтандыру шартында белгіленген молшерде сақтандыру төлемІн жасауға мІндеттемелер қабылдағаны үшін сақтандырушыға шартында белгіленген молшерде сақтандыру төлемІн жасауға мІндеттемелер қабылдағаны үшін сақтандырушыға сақтанушының төлеуі міндеттІ

ақша сомасы;

8) сақтандыру төлемі - сақтандырушы сақтандыру жағдайы
басталған кезде сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру сомасы

63шегшде төлеитш ақша сомасы;

9)                                                                   сақтандырушы - сақтандыру қызметін жүзеге асыру қүқығына
арналған лицензия алған, сақтандыру жағдайы басталған кезде
сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге түлғаға (пайда
алушьіға) шартга айқындалған сома (сақтандыру сомасы) шегінде
сақтандыру төлемін жасауға міндетгі сақтандыру ұйымы;

10)                                                                  сақтанушы - сақтаңцырушымен туроператордың немесе
турагенттщ азаматтың-қүқықтық жауапкершІлігін міндетті
сақтандыру шартын жасасқан туроператор немесе турагент;

ІІ) франшиза - сақтандырушыны белгілі мөлшерден аспайтын залалды өтеуден босату.

Туроператордың және турагенттің туристік қызмет корсетуді жүзеге асыруы кезінде туристердің мүліктік және (немесе) өзге де мүдделерін қорғауды сақтандыру толемдерін жүзеге асыру аркылы қамтамасыз ету туроператордың және турагенттің азаматтык-кұқыктық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мақсаты болып табылады.

Туристік қызмет көрсету жөніндегі кызметті жүзеге асыратын туроператор мен турагенттің жауапкершілігі міндеттІ сақтандырылуға жатады. Туроператор мен турагенттІң кәсІби қызметін жүзеге асыруға байланысты өзінің азаматтык-күқықтық жауапкершілігін еріктІ сақтандыру шартын жасасуы оларды туроператор мен турагенттің жауапкершілігін міңдетті сақтаңдыру шартын жасасу жоніндегі міндеттен босатпайдьі.

Сақтандырушының қүқықтары мен міндеттері 1. Сақтандырушы:

1) туроператор мен турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартьга жасасқан кезде сақтанушыдан туроператор мен турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандырудың осының алдындағы шарттары, сақтандыру жағдайларьі, сақтандыру толемдері туралы акдаратты және туроператор мен турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасу үшін қажетті озге де мәліметтерді талап етуге;

2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен тиісті мемлекеттік органдар мен ұйымдардан, олардың қүзыретіне орай, сақтандыру жағдайының басталу фактісіне және сақтаңдыру жағдайының басталуы нәтижесіңде келтірілген зиянның молшерін анықтауға байланысты қүжаттар мен мәліметтерді сүратуға;

3) сақтанушының туристік қызметтер көрсетуге байланысты міндеттерді өзі орындауы нәтижесінде келтірген зиянды өтеу туралы туристердің талаптарына байланысты мәселелерді реттеуге катысуға

 

ұқылы. 

Сақтандырушы:

1)   сақтанушыны міндетті сақтаңдырудың талаптарымен және тәртібімен таныстыруға, оның туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартынан туындайтын қүқықтары мен міндеттерін тусіндіруге;

2)   туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасқан кезде сақтандыру полисін беруге;

3)   сақтандыру жағдайының басталғаны туралы хабар алынған кезден бастап бес жұмыс күні ішІнде келтірілген зиянның мөлшерін бағалауды жүргізуге, сақтандыру төлемі молшерінің есеп-қисабын көрсете отырып, сақтандыру актісін жасауға және оны танысу ушін пайда алушыға табыс етуге;

 

4)сақтандыру жағдайы басталған кезде Занда көзделген тәртіппен және шарттармен сақтандыру төлемін жүргізуге;

5)сақтандыру құпиясын қамтамасыз етуге;

6)сақтанушыға (сақтандырынушыға) оның сақтандыру жағдайы кезінде залалдарды болғызбау немесе азайту мақсатында шеккен шығыстарын өтеуге міндетті.

2.Тарифтер мен төлеу тәртібі.

Туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сомасьгаың молщерІ оның талаптарымен айқындалады және ол:

1)   туроператор үшін - шарт жасасу кезіндегі айлық есептік көрсеткіштің төрт мыңнан кем емес және он мыңнан астайтын мөлшерІнде;

2)   турагент үшін - шарт жасасу кезІндегі айлық есептік көрсеткіштің екі мыңнан кем емес және бес мыңнан аспайтын мөлшерінде болады.

Сақтаңдыру сьгйльікақысының мөлшері

Туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сыйлықақысының мөлшері тараптардың келісімі бойынша белгіленедІ және ол:

1)туроператор үшІн - шартта белгіленген сақтандыру сомасының 1 процентінен кем емес және 2 лроцентінен аспайтын мөлшерінде;

2)турагент үшін - шартта белгіленген сақтандыру сомасының 1,5 процентІнен кем емес және 2 процентінен аспайтын молшерІнде болады.

Туроператордың   және   турагенттің   жауапкершілігін   міндеіті

65сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сыйлықақысын төлеу тәртібі мен мерзімдері тараптардың келісімімен белгіленеді. Егер туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, онда кезекті сақтаңдыру жарнасының уақтыльі төленбегені үшін сақтанушы сақтандырушыға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген тәртіппен және мөлшерде түрақсыздық айыбын төлеуге міндегті.

Сақтанушының туристке туристік қызметтер көрсету кезінде оның мұліктік және (немесе) өзге де мүдделеріне келтірілген зиянды өтеу жөніндегі азаматтық-қүқықтық жауапкершілігінің басталу фактісі туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру жағдайы деп танылады. Сақтандыру жағдайы сақтанушы келтірген зиянды өтеу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген, не туристің зиянды өтеу туралы талаптарын сақтанушы негізді деп мойындаған және сақтандырушы сақтанушының талаптарды мойындауымен келіскен кезден бастап басталған деп есептеледі.

Сақтанушы не турист сақтандырушыға сақтандыру төлемі туралы талапты жазбаша нысанда сақтандыру төлемін жүзеге асыру үшін қажетті қүжаттарды қоса бере отырын қояды. Қүжаттарды қабыпдаған сақтандырушы өтІніш берушіге, табыс етілген қүжаттардың толық тізбесін және олар қабылданған күнді көрсете отырып, анықтама беруге міндетті. Сақтандыру төлемі уақтыны жүзеге асырылмаған кезде сақтандырушы пайда алушыға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген тәртігшен және мөлшерде т^рақсыздық айыбын төлеуге міндетті.

Туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міңдетті сақтандыру шартыиан туындайтын даулар Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртігшен қаралады. Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауагасершілІгін мІндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының заңдарын бүзуға кінәлі түлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптынықта болады.

13 - тақырып. Сақтандыру төлемдеріне қепілдік беру қоры

Түйінді сұрактар:

1. Қордың атқаратын қызметтері мен міндеттері

2. Қордың   жумысына   қатысушылардың   қүқықтары   мен міндеттері

Заң Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының құқықтық жағдайын, оның құрылуы мен қызметінің тәртібін, сондай-ақ сақтандыру үйындарының Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына қатысу шарттарын айкындайды.

Занда мынадай негізгі ^ғымдар пайдаланынады:

1)                                                                       агент банк - банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын, Сақтандыру төлемдеріне кепіддік беру қорымен агенттік
келісім негізінде кредиторларга кепілдік төлемдерін жүзеге асыру
бойынша қызмет көрсететін банк немесе ұйым;

1 -1) Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының жәбірленушІнІң өміріне, денсаулытына келтірілген зиянды және (немесе) жерлеуге жұмсалған шығыстарды етеу бойынша төлемдері -Занда көзделген жағдайларда өміріне, денсаулығына зиян келтІрілген жәбірленушіге төленетін ақша сомасы;

2) кепілдік төлемі - "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген жағдайларда мәжбүрлеп таратынатын сақтандыру ұйымының міндетті сақтандыру шарты бойынша басталған сақтандыру жағдайлары бойынша Сақтандыру телемдеріне кепілдік беру қорының Заңда көзделген тәртіппен және шарттармен сақтанушыға (сақтандырылушыға, пайда алушыға) төлейтІн ақша сомасы;

3) міндетті сақтандыру шарты - Қазақстан Республикасының сақтандырудың міндетті түрін реттейтін заң актісі негізінде сақтанушының сақтандыру .ұйымымен жасасқан шарты;

4)                                                                       қатысу шарты - Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры мен
сақтандыру ү_йымының арасында Занда белгіленген тәртіппен және

67

шарттармен жасалған сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысу шарты;

4-1) қосымша жарна - Заңда көзделген тәртІппен сақтандыру ұйымы Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына төлейтін, көлік құралдары иелерІнІң азаматтың-ку-қықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша есептелген сақтандыру сыйлықақыларының бір бөлігі түріндегі ақша сомасы;

5) өтініш беруші - Қазақстан Республикасының міндетті сақтандыру туралы заң актісімен Сақтаңдыру төлемдеріне кепілдік беру қорына міндетті қатысу көзделген міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру қызметін жүзеге асыру құкығына лидензия алуға ниет білдірген, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сақтаңдыру ұйымы ретшде тіркелген заңды түлға не сақтандыру ұйымы;

6) кредитор - мәжбүрлеп таратыдатын сақтандыру ұйымының міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру жагдайы басталған кезде кепілдІк төлемін алуға қүқығы бар сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы);

7) етемақы төлемдерІ - Сақтаңдыру тәлемдеріне кепілдік беру қорының мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымының кредиторымен жасалған міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сыйлыкақылары төлеміне орай қатысушы-сақгандыру ұйымына төленетін ақша сомасы;

8)                                                                      міндетті жарналар - Заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де нормативтік кұкықтық актілерінде айқындалған тәртіппен
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру корына катысушы-сақтандыру
ұйымы төлейтІн, Қазакстан Республикасының міндетті сақтандыру
туралы заң актісінде Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына
міндетті катысу көзделген міндетті сақтандыру түрлері бойынша
есептелген сақтандыру сыйлықақылары бөлігі түріндегі ақша сомасы;

9)                                                                      міндеттІ сақтандыру - Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру
қорына сақтандыру ұйымының міндетті қатысуын көздейтін,
Қазақстан Республикасының заң актісінде белгіленген мІндеттІ
сақтандыру түрі;

9-1) жәбірленуші - өзге түлғаның көлік құралын пайдалануы нәтижесІнде өмІрІне, денсаулығына зиян келтірілген түлға;

10)                                                                     мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымы - сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысушы болын табылатын,
өзіне қатысты мәжбүрлеп тарату туралы сот шешімі заңды күшІне
енген сақтандыру ұйымы;

10-1) зиянды өтеу резерві - Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру

            68

 

 

қоры бастапкы біржолғы жарналар мен қосымша жарналар есебінен қалыптастыратын, тек қана Заңда көзделген жағдайларда жәбірленушінің еміріне, денсаулығына келтірілген зиянды және (немесе) жерлеуге жүмсалатын шығыстарды өтеу үшін пайдаланылатын ақша сомасы;

11)                                                                     сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру резерві - міндетті
жарналар, сондай-ак Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының
талаптарын қанағаттандыру тәртібімен ол мәжбүрлеп таратылған
сақтандыру ұйымынан алған және кепілдік, өтемақы төлемдерін,
сондай-ақ сақтандыру жағдайын, келтірілген зиян мөлшерін
анықтауға байланысты шығыстар мен кепІлдік және өтемақы
төлемдерін және Заңда көзделген жағдайларда жәбірленушінің
өміріне, денсаулығына келтірілген зиянды және (немесе) жерлеуге
жүмсалған шығыстарды өтеу бойынша төлемдердІ жүзеге асыруға
байланысты шығыстарды жүзеге асыру үшін пайдаланылатын ақша
есебінен Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру коры
қалыптастыратьга ақша сомасы;

12)сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесі - Заңда көзделген, қатысушы-сақтандыру ұйымы мәжбүрлеп таратынған жағдайда міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушылардың (сақтандырьглушьілардың, пайда алушылардың) қүқыңтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған ұйымдык-қүдыңтың шаралар кешені;

13)қатысушы-сақтандыру ұйымы - Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорымен қатысу шартын жасасқан сақтандыру ^йымы;

14)меншікті кагштал - Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының оның міндеттемелеріне азайтынған активтері мен сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру резерві;

15)уәкілетті орган - сақтандыру қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі мемлекеттік орган;

 

16)шартты міндеттемелер - қатысушы-сақтандыру ұйымының төтенше жарналарды төлеу үшін ол калыгітастыратын Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры алдындағы міндеттемелерІ;

17)төтенше жарналар - Занда көзделген жағдайларда қатысушы-сақтандыру ұйымының Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына қосымша төлейтін ақша сомасы.

Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының қызметін мемлекеттік реттеу мен бақылауды уәкілеттІ орган жүзеге асырады.

Қор коммерциялық емес ұйым болып табылады және ез қызметін Заңның және құрылтай қүжаттарының негізінде жүзеге асырады. Қордың   ұйымдың-қүкыктық   нысаны   акционерлік   қоғам   болып

69

табынады. Қордың құрылтайшысы Қазақстан Республикасының ¥лттық Банкі болып табынады. Қазақстан Республикасының Ұлттық БанкІ уәкілетті органмен келІсім бойынша Қордын каржынық есептілігінің көлемін, табыс ету тәртібі мен мерзІмдерін айқындайды. Қордың қызметіне жалпы басшылықты бес адамнан тұратын директорлар кеңесі жүзеге асырады. Директорлар кеңесінің құрамына уәкілетті органның бір өкілі, Қорға қатысушы-сақгандыру ұйымдарынан бір өкіл, құрылтайшының бір өкілІ, Қордың ағымдағы қызметіне басшылықты жүзеге асыратын, күрынтайшы тағайындайтын Қордың бас директоры және Қордың бір өкілі кіреді.

Өз функцияларының сапалы және уактылы орындалуын қамтамасыз ету мақсатында Қор өз құзыреті шегінде жеке және заңды тұлғалардан, сондай-ақ мемлекеттік органдардан ақпарат, оның ішінде сақтандыру құпиясын кұрайтьін ақпарат алуға құқылы. Алынған мәліметтер одан әрі жариялауға жатпайды. Қор - қызметкерлерІ өз функцияларын жүзеге асыру барысында алынған қызметтік, коммерциялық құпияны, сақтандыру құпиясын немесе Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жариялағаны үшін жауапты ^:  болады.

2.Кордыц    жұмысына    қатысушылардың    кұқықтары    мен міндеттері

Қатысушы-сақтандьгоу ұйымы қатысу шартына сәйкес міндетті және төтенше жарналарды төлеуге міндетті. Міндетті жарналардың ставкасын Қордың қатысушы-сақтандыру ұйымдары бойынша өткен қаржы жыны үшін сақтандырудың міндетті түрлері бойынша орташа айлық сақтандыру төлемдерінің ең жоғары мөлшерІ негізінде Қор жыл сайын айдындайды.

Міндетті жарналар ставкасын есептеу әдістемесі, оларды төлеу тәртібі мен мерзімі уәкілеттІ органның нормативтік қүқықтық актілерімен белгіленеді. МіндеттІ жарналардың мөлшері сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру ұйымы есептеген сақтаңдыру сыйлықақьіларының көлемІ және міндетті жарналардың ставкасы негізге алына отырын есептеледі. Кепілдік және өтемақы төлемдерін жүзеге асыру үшін сақтандыру төлемдеріне кепілдік беретін резерв жетІспеген жағдайда Қор өзінің меншікті капиталын пайдаланады. Бұл ретте Қордың сақтандыру төлемдеріне кепілдік беретін резервтен асатын кепІлдік және өтемақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі шығыстары қатысушы-сақтандыру ұйымдарының төтенше жарналарының есебІнен  олардың шартты

міндеттемелері шепнде өтелуге тшс.

Қатысушы-сақтандыру     ұйымының     төтенше     жарналарының мөлшері ағымдағы есептІ кезеңде сақтандырудың міндеттІ түрлері бойынша    Қорға    барлық    қатысушы-сақтандыру    ұйымдарының сақтандыру   сыйлықақыларының   жалпы   көлеміндегі   ол   жасаған міндетті        сақтандыру        шарттары        бойынша        сақтандыру сынлықақынарьгаың    үлесіне     бара-бар     айқындалады.     Төтенше жарналарды төлеу тәртібі мен мерзімі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Кепілдік және өтемақы төлемдерін жүзеге   асыру   үшін   Қор   Қазақстан   Республикасының   ¥лттық Банкінен,     Қазақстан    Республикасының    Үкіметінен,     өзге    де ұйымдардан заемдар тартуға не Қазақстан Республикасы ¥лттык БанкінІң қайта қаржынандыру ресми ставкасынан аспайтын ставка бойынша олардың кепілдік беруімен қарыз алуға құқылы. Қарыздар қатысушы-сақтандыру ұйымдарынъщ төтенше жарналары есебінен өтелуге тиіс. Сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына берілген лицензияның   қолданылуын   тоқтата   түру   қатысушы- сақтандьіру үйынын  міндетті  және  төтегапе  жарналар  төлеуден  босатпайды. Қатысушы-сақтандыру ұйымын мәжбүрлеп тарату туралы сот шешімі занды   күшіне   енген   күннен   бастап   ол   міндетті   және   төтенше жарналар төлеуден босатьтады.

Қазақстан Республикасының заң актілерімен лицензиаттардың Қорға қатысу міндеті көзделген сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру қызметін жүзеге асыру қүқығына лицензиясы бар сақтандыру ұйымдары Қор құрылған күннен бастап бір ай ішіңде қатысу шартын жасасуға міндетті.

14 - такырып. Қазакстан Республикасының екінші денгейдегі банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетгі

кепілдік беру

Түйінді сүрактар:

1.Депозиттерге міндетті кепілдік берудің күкықтык негіздері

2.Төлем ставкалары мен төлеу тәртібі.

Заң депозиторлар - жеке түлғалардың қүқықтарын қорғауға бағытталған және ол, талап етуге дейінгІ процентсіз депозиттерді және ислам банктерінде орналастырылған инвестициялык депозиттерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепІлдік беру жүйесі жүмыс істеуінІң қүкьгқтық негіздерін, дедозиттерге міндетті кепілдІк беруді жүзеге асыратын ұйымның құрылу және оның кызмет ету, екінші деңгейдегі банктердің депозиттерге міндетті кепІлдік беру жүйесіне қатысу тәртібін, сондай-ақ жуйеге қатысушылардың өзара қарым-қатынастарының өзге де мәселелерін айқындайды.

Заңда мынадай негізгі үғымдар пайдаланылады: 1) агент банк - депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы болып табылатын және депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын үйынмен жасалған келісімнің негізінде депозиторларға кепілдік берілген өтем төлеу жоніндегі рәсімдердІ орындайтын банк;

2)банк - екінші деңғейдегі банк;

3)депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесІ - Заңда көзделген,

72

қатысушы банктер депозиторларының күкыктары мен заңды мүдделерін қорғауга бағытталған үтғындық-күқыктық шаралар кешені;

4) жарналар - депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге
асыратын ұйымға қатысушы банктердің Заңның талаптарына сәйкес
төлейтін төлемдері;

5)кепілдік берілген депозит - Заңға сәйкес депозиттерге міндетті кепілдік беру объектісІ болын табылатын депозит;

6)кепілдІк берІлген өтем - Заңға сәйкес депозитгерге мІндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым кепІлдік берІлген депозит бойынша депозиторға төлейтін ақша сомасы;

7)қатысушы банк - депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы болып табылатын, тартылған депозиттерін қайтару жөніндегІ мІндеттемелеріне Заңға сәйкес кепілдік берілетін банк;

 

8) катысушы банктің куәлігі - депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым қатысушы банкке беретін және оның депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесіне қатысатынын куәландыратын қүжат;

9) қосылу шарты - банктің депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесіне қосылу шарты, оның талаптарын депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым айқындайды және олар жүйеге кіретін барльгқ банктер үшін стандартты болып табылады;

10)                                                                     уәкілетті орган - қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган.

Депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінІң мақсаты қаржы жүйесінің түрақгылығын қамтамасыз ету, соның ішінде қатысушы банк мәжбүрлеп таратылған жағдайда депозиторларға кепілдік берілген өтемді төлеу арқылы банк жүйесіне деген сенімдІ қолдау болып табынады. К,ағидапщ>ы:

1)жеке түлғалардың депозиттерін қабылдауды, банк шоттарын ашуды және жүргізуді жүзеге асыратын банктердің депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесіне қатысу мІндеттілігі;

2)депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің айқындығьгн камтамасыз ету;

3)депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің жүмыс істеуіне байланысты тәуекелдердІ азайту;

4)кепілдік берілген өтемді төлеуге арналған арнайы резервті қалыптастырудың жинақтаушы сипаты депозиттерге міндетті кепілдік беру.

Депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым акционерлік қоғам ұйымдык-қүқықтық нысанында құрынатын және

 

3

өз қызметін Заңның, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік қүдыктық актілерінің және жарғының негізінде жүзеге асыратын коммерциялық емес ұйым болыгг табылады. Депозиттерге міңдетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымның құрылтайшысы -жалғыз акционерІ Қазақстан Республикасының ¥лттық Банкі болып табынады.

Банк депозиттерге міндеггі кепілдік беру жүйесіне кіру үшін уәкілетгі органның жеке түлғалардың депозиттерін қабылдауга, банк шоттарын ашу мен жүргізуге берген лицензиясын алған күннен кейінгі күннен кешіктІрмей депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын үйынға аталған лицензияның нотариалдық жолмен куәландырылған көшірмесін табыс етеді.

Депозиттерге мІндетті кепілдік беру жүйесіне кіретін банк уәкілетті органның жеке түлғалардың депозиттерін қабылдауға, банк шоттарын ашу мен жүргізуге берген лицензиясын алған күні депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымға уәкілетті органның нормативтік қүқыктық актілерінде белгіленген нысан бойынша жасалған өтініш беру арқылы қосылу шартына қосылуға міндеттІ.

Депозиттерге міндеттІ кепілдік беру жүйесіне кіретін банк қосылу шартына қосылу туралы өтінішін бермеген жагдайда депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ү-йым екі жүмыс күні ішінде осы фактІ туралы уәкілетті органды хабардар етеді. УәкІлетті орган қосылу шартына қосылу туралы өтІніш бермеген банкке Қазақстан Республикасы заңнамасының талантарына сәйкес санкциялар қолдану туралы мәселені қарайды. Депозитгерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым банктен оның қосылу шартына қосылуы туралы өтінІшІн алған күннен бастап екі жүмыс күні ішінде оған қатысушы банктің куәлігІн береді. Қатысушы банк куәлігІ депозиттерге міндеттІ кепілдік беру жүйесіне қатысушы банктер тізІлІміне ақпарат енгізілген күні беріледі.

Банк міндеттІ кепілдік беру жүйесіне қатысушы банктер тізіліміне ақпарат енгізілген күннен бастап депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы болады. Депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесіне қатысушы банктер тІзіліміне тиісті ақпарат енгізу арқыны қатысушы банктердің берілген және күші жойылған куәліктерінің есебін жүргізеді.

Депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым депозиттерге мІндеттІ кепілдік беру жүйесіне қатысушы банктердің тізілімін Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекетгік

және орыс тілдерінде таралатьга мерзімді баспасөз басынымдарында тоқсан сайын жариялап отырады.

3. Төлем ставкалары мен төлеу тәртібі.

Қатысушы банк Заңға және қосылу шартына сәйкес депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымға мынадай жарналар төлеуге мІндеттІ:

1)                                                                       міндетті күнтізбелік жарналар - қатысушы банктердің тоқсан

сайынғы төлемдері;

2)қосымша жарналар - депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымның кепілдІк берілген өтемді төлеу үшін арнайы резерві жеткіліксіз болған жағдайда қатысушы банк төлейтін бір жолғы төлемдер;

3)төтенше жарналар - қатысушы банктердің депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым осы Заңның 23-бабында белгІленген тәртІппен алған қарыз сомасын және ол бойынша есептелген сыйақыны толық өтеуге арналған төлемдері.

Төтенше жарналарды төлеу қатысушы банктердің мІндетті күнтізбелік жарналарды төлеу міндеттемелерін тоқтатып қоймайды.

Қатысушы банктің жарналарды төлеу тәртібІ мен мөлшерін депозиттерге мІндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымның басқарушы органы айкындайды.

Қатысушы банктің міндетті күнтізбелік жарнасының мөлшері есеп берілген тоқсаннан кейінгі айдың бірі күнгі жағдай бойынша катысушы банктің кепІлдік берілген депозиттері сомасынъщ 0,5 процентІнен аспауға тиіс. Қатысушы банктің қосымша жарнасының мөлшері аталған қатысушы банк депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымға өткен тоқсан үшін төлейтін міндетті күнтізбелік жарнаның екІ еселенген мөлшерінен аспауға тиіс.

Қатысушы банктің төтенше жарнасының жылдық мөлшерІ аталған қатысушы банк депозиттерге міндетті кепІлдік беруді жүзеге асыратын ұйымға тоқсан сайын төлейтін міндетті күнтізбелік жарнаның жылдық мөлшерінен аспауға тиіс. Қатысушы банкті барлық банк операцияларын жүргізуге берілген лицензиясынан айырған күннен бастап қатысушы банктІң жарналарды төлеу жөніндегі міндеттемесі соттың банкті мәжбүрлеп тарату туралы шешімі заңды күшіне енгенге дейІн тоқтатыла түрады.

Қатысушы банктердің қосылу шартына сәйкес төлеген жарналары қайтарынмайды.

Депозитор   осы   Заңда  белгіленген   мөлшерде   және  тәртіппен

75

кепілдік берілген депозит бойынша кепілдік берілген өтем алуға күқылы.

Депозитор қатысушы банкте түрІ мен валютасы бойынша әртүрлі бірнеше кепілдік берілген депозит ашқан жагдайда, депозиттерге міндегті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым олар бойынша бір миллион теңгеден аспайтын сомада жиынтың кепілдік берілген өтем төлейдІ.

Депозитор бірнеше қатысушы банктерде депозиттер ашқан жағдайда депозиттерге міндетті кепІлдІк беруді жүзеге асыратын ұйым кепілдік берілген өтемдІ әрбір қатысушы банк бойынша жеке-жеке төлейді.

Кепілдік берілген депозиттер бойынша кепіддік берілген өтем төлеу Қазақстан Республикасының улттық валютасымен жүргізіледі. Шетел валютасындагы депозиттер бойъшша кепілдік берілген етемді есептеу үшін валюта айырбастаудың катысушы банкті мәжбүрлеп тарату туралы сот шешімі заңды күшіне енген күнге белгІленген нарықтық багамы қолданынады.

Депозитордың мәжбүрлеп таратылатын қатысушы банкке талап ету қүкықтары расталган жағдайда агент банк кепілдік берілген өтемді қүжаттар агент банкке келіп түскен күннен бастап бес жүмыс күнінен кешіктІрмей төлейді. Алты ай өткеннен кейін депозитор кепілдік берілген өтемді алу үшін депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйымға өтініш жасауга күқылы.

Депозиттерге міндетті кепілдік беру жөнІндегі қарым-қатынастардан туындайтын даулар Қазакстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен каралады.

15 - тақырып. Қазакстан Республикасындағы сақтандыру қызметінің мәселелері және даму перспективалары   .

Түйінді сұрақтар:

1. Сақтандыру қызметіне талдау

2. Сақтандыру нарығының даму мүмкіншіліктері

3.  Қаржы    нарығындағы    сақтандыру    қызметінің    жана

бағыттары

Сақтандыру ісі соңғы жылдары көптеген нәтижелерге қол жеткізді. Халыкаралық институттар көмегінен бас тарту, елдегі сақтандыру ІсінІң дамуы Қазақстанның нарықтық реформалар жолымен дамып келе жатқандығының куәсІ.

ЕлімІздегі сақтандыру ісінің маңызды мәселелерінің бірі сақтандыруға деген сүранымды дамыту болып табылады. Бүрындары сүранымға ие болып келген өмірді сақтандыру шараларының көлемІ едәуір азайын кеттІ. 2003 жылдың қорытындысы бойынша бір ғана сақтандыру   ұйымы   өмірді   сақтандырумен   айналысып,   тек   2004

77

жылдың басында өмірді сақгандыру бойынша қызмет көрсететін екІнші сақтандыру ұйымы пайда болды. Бұл жағдай Қазақстанның көпшілік түрғындарының бүгінде сақтандырудың маңыздылығын жете түсіне алмауы, сақтандыруды өз өмрінің қажетті әлементіне баламауы. Осьгған байланысты бизнестін бү_л түріндегі табыстың төмендігімен түсіндірІледІ. Сондықтан да сақтанушынардың сақтандыру қажет екендігіне көздерін жеткізу үшін нақты іс -шараларды қолдану қажет.

Еліміздегі өмірді сақтандыру саласының артта қалуы келесі мәселелермен байланысты:

•     түрғындардың табысы деңгейінің жеткІліксіздігі;

•     кеңес дәуіріндегі жеке сақтаңдырудың негативті жағдайлары;

•     сенімді қаржылық инвестициялық құралдардың шектеулігі;

потенциалды сақтанушынардың болашаққа сенімсіздікпен қарауы;

сақтандырушынардың   кейбІр   сақтандыру   делдалдарының және халықтың сақтандыру мәдениетінің төмендігі;

• сақтанушынардың сақтандырушыларға сенІмсІздікпен қарауы.
Сонымен қатар адамдардың санасында мемлекеттен әлеуметтік
жәрдем

ақы алу, сақтандыруға деген қызығушылык таныту осы саланың дамуын қажет етіп отыр Бұл мәселе қолданыстағы заң актІлерІ мен міндетті сақтандырудың маңыздылығын сіңіріп қана қоймай, оған қайта сенім артуына мүмкіндік береді. Ал адамдардың бойында сақтандыруға деген сенімділІк оянса, олар үнемі сақтандыру қызметіне жүгінетін болады. соның нәтижесінде міндетті сақтандыру саласы тарылып, сақтандырудың еріктІ түрлеріне сүраным өседі. Жеке сақтандыру, соның ішінде өмірді сақтандыру үзак мерзімді инвестициялық ресурстардың шығу көзі болып табылатын косымша қаржы құралдарын тартуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар жеке сақтандыру мемлкеттік әлеуметтік кепілдіктер дефицитін компенсациялайды. ¥зақ мерзімді жеке сақтандыру соның ішІнде зейнетакылық аннутиент мемлекеттік төлемнің мөлшерІне байланыссыз қосымша табыс алуға мүмкіндік береді, соның ішінде қартаюына байланысты және мүгедектігіне байланысты. Дамыған жеке сақтандыру нарығы мемлекеттің азамаггардың әлеуметтік қамсыздандыру шығындарын азайтып, бюджеттің шығыс бөлігінің жүктемесін төмендетедІ. Қазрігі кездегі мемлекеттІң әлеуметтік және сақтандыру саласында жүргізіп жатқан реформалары және елдің экономикасыңдағы оң өзгерістер жеке сақтандыру институтының дамуына жағдай жасайды.

78

Болашақта көрсетілген кызметтің саласы қызметтің саласы меі кепілдігін нығайту есебінен сақтандыру іс - шаралары дамыған ше мемлекеттердегі сияқты әр адамның мүқтаждығына аиналуға тиіс.

Қайта сақтандыру сый  ақылары түріндегі қаржылардың ше_ елдерге    кетіп    жатқандығы    сақтандыру    саласының    көкеитесті мәселелерінің     бірі     болып     табынады.     Отандық     сақтандыру ком—арының      ірі       сақтандыру       тәуекелдер!      женіндеп мінХемелерді   жуық   арада   жүзеге   асыруға   мүмкшдгп   әзірге шеТтеулі  Осьвдан келіп сақтандыру компанялары міндеттемелершщ бю бөлігін немесе барлығының орындалуын өз мойнына ала алатын шегел компанияларына тәуекелдерді үхынуда. Қайта сақтандырудың экономнкалық     табиғаты     тәуекелдердің     екішш     рет     қаита бөліктенуігінде.  Тәуекелдерді  қайта сақтандырудың  едәуір  бөліп отандық    сақтандыру    комнанияларының    кшиталға    аиналдыру пенгейінің төмендігі есебінен шет елдерде жүргізшеді. Осыдан келіп са^тандыру   компаниялары   міндеттемелерінщ   бір   бөлігш   немесе б^ының    орындалуын    оз    мойнына    ала    алатын    шетелдш сақтандыру компанияларынен байланыс орнату қажетпп туындаиды. Глобализация жағдайында сақтандыру ісінің ұлттық сақтандыру нарығын      қорғаудағы      келесі      өзекті      бағьггы      сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің мәселелері мен даму ерекшеліктері     болын     табынады.     Сақтандыру     ұиымдарының инвестициялық қызметі басқа да институіщоналдьі инвесторлардың қызметімен   салыстырған   едәуір   артга  қалуда.   Дамыған   елдерде сақтандырушылар    ең    ірі    инвесторлардың    алғашқы    үштігшщ қдамында (банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары). С^қтандырукомпаниялары инвестициялық ресурстардың екі түрш -меншікті кұралдар және сақтандыру резервтерін орналастыра аладьт. Сақтандыру   компанияларының   инвестициялық   қызметі   мемлекет тарапынан қатаң регламенттеледі, әсіресе бұл сақтандыру резервтерш инвестициялауға қатысты. Шетелдік сақтандыру компанияларының инвестициядан алынатын табысы орташа есеппен жалпы табыстар бабының 20-30 % құрайды. Ал біздің елімізде бұл көрсеткші 3 - 5 /« тең    Бұл   инвестициялауды   сақтандыру   нарығын   ныңаиту   және сақтандыру бизнесінің қажетті құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға

мүмкіндік береді.                     _    .

Бүгінгі таңның тағы бір маңызды мәселесі_ қазірп заман талабына сай нарықтык инфрақұрылымды кұру қажеттігі.

Сақтандьгрудың қатысушынары яғни актуарийлер, сақтандыру

•   делдалдары  (сақтандыру  брокерлері  мен  агенттері),  сюрвеиерлер,

аджастерлер   сақтандыру,   әсіресе   ірі   тәуекелдерді   сақтандыруды

79

 

ұйымдастырудың негізгі әлементтері болып табылады. Бұл сақтандыру тәуекелдерІн нақты бағаяау қажетгілігімен түсіндіріледі Сонымен қатар жоғарыда аталған сақтандыру қызметінің сапасын жақсартуда маңызды роль атқарады. Қазақстанның сақтандыру нарығында ресми түрде сақтаңдыру делдаддары мен актуарийлер ұсынылған.

Сақтандыру нарығының әрбір қатысушыларының өкілеттілігі мен қызметтерін заңмен анықтап, оларды калыптастыру мен дамытудың алғышарттарьтн құру қажет. 2003 жылы құрылған әкспортты несиелер мен инвестицияны сақтандыруды жүзеге асыратын Мемлекеттік сақтандыру корпорациясын дамыту бойынша Іс - шараларды жалғастыру қажет. Аталған сақтандыру ұйымының негізгі міндеті отандық әкспортерлер мен инвесторлардың саяси және коммерциялық тәуекелдерден сақтандыру арқылы қорғау болып табылады.

Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдардагы түрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекетгік бағдарламасын жузеге асыру мақсатында ипотекалық несиелердің кепілдік жүйесІн жетІлдІру мен дамыту керек. Ипотекалық несиені сақтаңдыру немесе ипотекалық сақтандыру қарыз алушының төлем қабІлетсіздігі жағдайында несие тәуекелдерін төмендетудің негізгі кұрамы.

2003 жылы құрылған Қазақстандық ипотекалық несиелердің кепілдІк кррьіның қызметіне қатысты сұрақтарды карастыру қажет. Сондай - ак аталмыш қорды сақтандыру ұйымы ретінде қайта кұру керек, ал бұл кезегіндегІ әрекеттегІ сақтандыру заңнамасына өзгертулер енгізуді талап етеді. Жалпы мүлдай тәсіл әлемдік тәжірибеге толығымен сәйкес келеді. Европалық Одак бағдары несиені соның ішІнде ипотекалық несиенІ сақтандырудың сақтаңдыру ұйымдарының жүзеге асыруын ұсынады.

Сақтандыру компанияларындағы салық салу механизмін
жетілдіру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Халықаралық
тзжірибеде өмірді сақтандыруды ынталандыруға ерекше көңіл
бөлінеді, соның айғағы ретінде салықтық жеңілдіктер де
қарастырылған. Жалпы сақтандырудың жинақтаушы түрлері жинақ
деңгейінің көбеюіне әкелетінІ белгілі. АҚШ - та, Еуропалык Одақ
елдеріиде емІрді сақтандырудың жинақтаушы түрлері бойынша
сақтандыру сынақылары сақтандыру секторы бойынша жиналған
барлык сақтандыру сыйақыларының 50% - ын кұрайды. Ал
Қазақстанда өмірді  сақтандыру  бойынша     сақтандыру

сыйақыларының            барлык                           жиналған  мүмкіндіктері  жоқ.

Соңдықтан  да   әрекеттегі   заңның  делдалдары  туралы   сүрақтары

80

жетілдіруді талап етеді. Сақтандыру жүйесі дамыған мемлекеттерде сақтандыру брокерлерІ сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы делдалдық қызметтен басқа сақтандыру тәуекелдерін бағалайды, шығьгадарды реттеумен байланысты мәселелердІ өз мойнына алады.

Сақтандыру ісіндегі тағы бір маңызды мәселе міндетті сақтандыру саласындағы алаяқтықпен күресу болып отыр. Міндетті сақтандыру туралы жаңа заңның кабылдануы сақтанушылар санының едеәуір көбюіне әсер етті. Сонымен бірге сақтандырудағы алаяқтык жағдайлар саны да өсе бастады, олар әсіресе автокөлік құралдарымен байланысты. Бұл көпше сақтандыру, келісім шарттары кейінгі кейінгі күнмен рәсімдеу, сақтандыру окиғасын әдейі ұйымдастыру т.б. Алаяқгың ең кең тараған әдістерінің бірі әртүрлі компанияда бірнеше рет сақтандырлыу, жол автокөліғі оқиғасына кінәлі жүргізушінің сақтандыру полисін оқиға орын алғаннан кейін толтырыуы. Мұндай жағдайлардың болуы әбден мүмкін, себебі жол козғалысының Ережесін бүзғаны үшін толтырылатын хаттамада сақтандыру полистерінІң реквизиттері және олардың накты қолда бер екенін көрсету палаталары қарастырылмаған. Сондықтан да хаттаманың үлгісін толықтыру керек.

2.Сақтандыру нарығыныц даму мүмкіншіліктері

Міндетті сақтандыру түсінігін, оның принциптерімен қолдану саласын нақтьтлау мақсатында Қазакстан Республикасының Азаматтық кодексіне толықтырулар мен өзгертулер енгІзу туралы мәселені карастыру қажет. Мемлекет мүддесін қорғау түрғысьтда міндетті сақтандыру түрін енгізу шаруашынық субъектілері мен түрғындарды әлеуметтік, техногендік, әколоғиялық, табиғи, кәсіпкерлік және басқа тәуекелдерден болатын зияндарды компенсациялау көзі ретіндегі республикалық бюджет жүктемесін мүмкіндігінше төмендету мақсатында жүргізілуі керек. Осыған байланысты мынадай жағдайларды алдын ала қарастыру қажет:

- тәуекелдерді басқарудың басқа да қү-ралдармен
салыстырғандағы

сақтандырудың экономикалық тиімділІгі (мақсаты қорлар мен резервтер, зиянды бюджеттен тікелей компенсациялау, өзін-өзі сақтандыру және басқалары);

- экономикалық бағалауға қажетті көрсеткіштердің
түғендІгі және статистикалык көрсеткіштер базасының толық
қалыптасуы;

81

 

- ұлттық  сақтандыру,                                   нарығының сыйымдылығымен

(сақтандыру

капитализациясы), тәуекелдер табиғатымен, өңдіріс
қаушсіздігінщ денгеімен және басқа да факторлармен
анықталатын                                                     тәуекелдерді сақтандыруға қабылдаудың нақты

мүмкІндігі;

- енгізілетін міндетті сақтандыру принциптерінін сақтандырудың
жалпы

қабындаған ережелеріне сәйкестігі;

- сақтандыруды қаржылай қамтамасыз ету      үшін
потенциалды сақтанушыпардың қаржыларының болуы
(сақтандыру қызметін тұгынушылардың сатыпалушының қабілеті
деңгейінің жеткІлІктілігі);

-міңдетті сақтаңдыруды жүргізудің камтамасыз ете алатын салалық инфракұрылымды құру;

- енгізілетІн міндетті сақтандырудың халықараяық сақтандыру
шартына

сәйкес келуі. МІндетті сақтандыруды колдану саласы және оны жүргізудің күқықтық негіздері келесі негізгі принциптерге сзйкес келуі керек:

- сақтандыру тәртІбі мен шарты заңмен белгіленеді;

- сақтандыруға жататын объектілерді жаппай камту;

- сақтандыруды жүргізудің барынша үзақтынығы;

- міндетті      сақтандыруды      жүргізудің      негізгі      шарттары туралы ақпараттардың жариялыньны;

-  сақтаңдырушылардың сақтандыру шарты бойынша өз
міндеттемелерін нақты орыңдау мүмкіндіктері,

Міндетті сақтандыруға мемлекеттің қатысуы мщдетті сақтандыруға мемлекеттің қатысуының негІзгі мақсаты оның жүргізілуіне бақылауды қамтамасыз ету болуы керек. Бұл мақсаттың жүзеге асырылуьт міндеттІ сақтандыру жүйесін құруға мүмкіндік береді. Ол үшін осы жүйеге мемлекеттің тікелей және жанама қатысуын қарастыратын механизмдерді қолану керек.

Сақтандыру қызметін негізгІ түтыңушьілардың сатын алу қабілетінің төмендегі, отандың сақтандыру үйындарының сақтандыру келісімдерін жасаудағы шектеу мүмкіндіктерІ, Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығына және оның экономикасыңдағы объективті себептер міндетті сақтандыру саласын кеңейтуге кедергі жасауда. Осындай жағдайлар тәуекелділік факторлардың деңгейін төмендету бойынша іс-шаралардың маңыздылығын және жеделдІгін алдын ала аныктайды. Сондықтан

 

 

табиғи апаттардан болған зияндардың орнын жабу жүйесін құруды қарастыру үсынылады.

Міндетті сақтандыру туралы зандыныңты жетілдіру. Қазақстан 1'еспубликасының Халыкаралық сақтандыру жүйесіне енуі және міидетті сақтандырудың саласында халықаралык келісімдер жасаудың перспективалары мен шарттарын аныктау. Бұл міндетті іпсшу Қазақстанның халықаральис сақтандыру жүйесІне енуіне қажетті іс-шаралардың жүзеге асырылуын талап етеді.

Сақтандыру Ісіндегі занды өзгерістерінің маңыздылығына келетІн болсақ Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын дамытудың Мемлекеттік багдарламысының кабылдағанын айта кеткен жөн. Бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттің, азаматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүдделерін қаржылық, әлеуметтік және басқа да тәуекелдерден қорғаудың тиімді механизмі ретіндегІ сақтандырудың рөлін нығайту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай негізгі міңдеттерді орындау керек:

жеке       сақтандыруды,       соның       Ішінде      оның      үзақ мерзімді   және жинақтаушы түрлерІн дамыту;

•     өзара сақтандыру жүйесін дамыту;

•     халыктың сақтандыру мәдениетін көтеру;

• сақтандыру ісІн автоматтандыру және акпараттандыру деңгейін
көтеру;

сақтандыру нарығының иңфрақұрынымын одан әрІ жетІлдІру және мІндетті сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеғе асыру;

•    сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін
көтеру   және мамандар даярлау;

•  сақтандыру қызметін қадағалау мен реттеу стандарттарын
жоғарылату;

 

қаржы тұрактылығының жеткілікті деңгейін камтамасыз етуге мүмкіндік туғызатын меншікті кагшталдың    ең    төменгі    мөлшерін    кезеңдІк    көтеру    кажеттІгі туындайды. Қайта сақтандыру сыйақылары турінде қаржылардьгң шетелдерге кетуін тоқтату үшін ірі тәуекелдерді сақтандьгра алатын мамандандырылған кайта сақтандыру ұйымын құрудың маңызы зор. Ол  үгяін  әксгіортты  несиелер   мен   инвестицияларды  сақтандыру бойынша Мемлекеттік сақтандыру Корпорациясының өкілетгілігін кеңейту  керек.   бұл  шет  елдік  инвесторларға  Казакстан  Үкіметі тарапынан косымша кепіл беретін еді.

Сонымен қатар апатгы тәуекелдерді сақтандыратын мамандандырылған сақтандыру ұйыпдарын құру қажет. Бұл халықтың мүддесін қорғау мен катар жергілікті және республикалық бгоджеттің ойда болмаған шығындар бабын көрсеткішін төмендетуге мүмкіндік берер еді.

Қазіргі кезде кәптивті сақтандыруды дамытудың маңызы зор. Сақтандыру компанияларыңдагы капиталындағы тәуекелдер, сондай -ақ сақтаңдыру сыйақылары шет елдерге кайта сақтаңдыруға берілуде. Ал кәптивті компаниядарды құру аркыны тәуекелдердің бір бөлігін, сақтандыру сыйакыларын шет елдерге жібермеуге болар еді.

Азаматтық қүдықтың жауапкершіліктІ міндетті сақтандыру бойышпа сақтандыру тарифтерін көтеру керек, себебІ жеке тұлғаларға белгіленген сақтандыру тарифтері кабынданған тәуекелдермен сәйкес келмейді, нәтижесінде сақтандырудың осы түрі зиян шегеді. Осы себептен көптеген сақтандыру үйындары автобустар паркі, бағыттағы таксилер, таксо парк сияқты кәсіпорыңдарды сақтандырудан заңды негізде бас тартады. Б:үл жағдай осы саладағы табыстың төменділІгімен түсіндіріледі.

Сақтандыру қьгзметін қадағалау мен реттеудің негізгі міндеттерін жүзеге асьгру үшін:

-  сақтандыру ұйымдарының қайта сақтандыру қызметІн және
сақтаңдыру брокерлерінің қызметІн қадағалауды нығайту;

- сақтандыру нарығының қатысушынарының қү_қыктық негізін

аньгқтау;

84

сақтандыру    (қайта    сақтандыру)    ұйымдарының   талем
кябілетгілігі   мен   қаржы   түрақтынығының   талаптарын   одан

^Д'^ШЬ-^Тішкі және сыртқы аудиторлардың, актуарилердің қызметтерін
иайдаланутуралынүсқаулардыөңдеу;             _       жүйесіне

-  корпоративті басқару және тәуекелдерді басқару ^У
қойынатынталагггардыөндеу;                     _е

сақтандыру   операцияларының   бухгалтерлік   есеи

қаржылык есеп беру жүйесінің жетілдіру;    тәртібіне

сақтандыру       тарифтерін       есептеу,       есептер

қойылатын талаптарды белгілеу;                         .    _оәтлмяггандьіру

- көрсеткіштерді өңдеу және жинау жүиесш автомттанд ФУ
қерек. Сақтандыруды   дамыту,   оз   кезегінде   заннамалық базань

сақтандыру                       _              сақтандыру

қызметін    кадағалау    мен    ретгеудщ    ^смасын^_п^Казіргі ұйымдарының қызметінің сенімділігіне байланыстьі бо"№£ _б^ заманғы сақтандыру ісінің толыққанды жумыс істеуі, соным        , актуарийлер,     профессионал    -сювейерлер    "^нс™^_{&ш енгізуДІ} уәкілетті аудиторлар мен басқа да мамандарға қоиылатын тиісті талаптарды қажет етеді.

3.    Қаржы    нарығындағы    сақтандыру   кызметінш   жана

^баҒЬ^ГғасырДың    басындағы    —^^^
айтарлықтай  ерекшеліктерінің  бірі   -  халықаралык  зкюном
қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы болып отьр.   ^^
әлемдік   экономикада   сақтандыру   қызметшгң   кең   *ш        _Б

тамырын  терен  тарта  бастағанының  куәсі  болын  °™^    ^ ^
қүбылыс       ұлттық       экономиканың       ^{меилШШе}^_{галасынӨ}зара
ү^тылысынан,халыкаралық      кұрылымдардың      жақынд
көмекарқьтынығайын,дамибастағанынанбайкалады.   ^.^

Халықаралық сақтандыру қызметінің рыноктық орт       ^

экономикалык,   ұйымдық,   зандық   және   тағы   баска     _етін

бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашынық^^ жүргізудің әдіс-амалдарынан озгеше екендіп ^мә^^м;^_зкар_асьМыз дейін орын алып келгенсақтандыру қызметіне Д^еге"^ӨЗК_ж4елерде рыноктың зандарына сәйкес кұрылған ^{ЭКОНОМИК}^_нін^_Өр_С^іп өзінің шарасыздығып,тіпті кейбір сәттерде зиянды ^{екен н К Р}_ен іс_ жүр. Мүның өзі шетелдік әріптестермен өзара түсшікті, оір қимындардыатқаруды күрделілендіреді, тіпті заяға кетіред .

85

Сақтандыру қызметін жоспарлау мен болжау-бұл қаржы механизмІнің қосалқы жүй.есІ,саналы басқарудың аса маңызды әлементтерінің бірІ және әлеуметтік-экономикалык жоспарлаудың құрамды бөлігі болып табылады.Олар зкономиканың үйлесімді және тепе-тең дамуына жетуге,біртүтас үлтгық шаруашылық пен кешенінІң барлық буындарының кызметін үйлестіругедоғамдық өңдіріс өсімінің жоғарғы қарқынът қамтамасыз етуге, халыкты әлеуметтік қорғауға бағытталған.

Сақтандыру қызметінің табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын,шаруашылык жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырын,бөлінуді алдын-ала болжауға байланысты болады.Мүңдай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлескен тансырмалардың,көрсеткіштердің кешендІ жүйесін жасауды,ақша түсімдерін жүмындырудың проғрессивті нысандарьт қолдануды қажет етеді.

Казақстанның сақтандыру қызметі нарығыныд 2015 ж. дейінгі дамуының бес балама нүсқасы бар ықтимал болжамды шешімдердің әдістемесі салыстырмалы түрде кестеде келтірілген. Бейтарап болжам бойынша сыртқы экономикалық ортадағы оң және теріс үрдістер теңестірілІп, ол өз кезегінде Казақстанның сақтандыру нарығының түрақты экономикалық дамуьта әсер етеді. Қазақстанның сақтандыру қызметі нарығын дамытудың үзақ мерзімді болжамы қалыпты нық сенімді болжам шегінде даму табады. Біз үсынып отырған болжамның әдістемесі сақтандыру бизнесін дамытудың тиімділігі төмен түрінен тиімділіғі жоғары жаңа қалыбына (моделіне) біртіндеп өтуді көздейді.

2030   жылға   дейінгі   ¥зақ   мерзімді   болжамдау   барысында сақтандыру бизнесінің жеке өлшегіштеріне сапалық түрғыдан баға беруге  талпыныс  жасаудың  қажеті  жоқ деп  ойлаймыз,   өйткені, езгермелі  нарықтық  экономика жағдайында  болашағын  болжауы қиын бұл өлшегіштердің де өзгерістерге бейім екендігі дәлелденіп отыр.   Сонымен,   соңғы   кездері   отандық   сақтандыру   саласының тиімділігін     талқыға     сала     отырьт,мемлекет     ү_зак     мерзІмдІ болжамдауды   экономикалық   түрғыдан   ынталаңдыруғы   бар   күш жігерін    жұмсауда.    Біздің    еліміздегі    сақтандыру    жүйесі    мен экономикалық     өзгерістердің     стратегиялык     бағытын     меншік қатынастары саласында өтіп жатқан жәйттер айқындайды. Мұңдағы сақтандыру қызметін көрсетуден болатьт,әлеуметтік-экономикаяық жүйенің қаржылай және материалдық тірегі болып табылатын ұлттық табыстың бір бөлІгі мемлекеттенуінің негізгі құралы болып табылады.

86

Ііүл сонымен бірге,кеңес үкіметі дәуірінде сақтандыру индустриясы қьгшетінІң тәжірибесіне қанықпаған тәуелсіз еліміздің сақтандыру саласын дамытудың меншіктІ моделін жасау қажеттігінің туындап отырғандығымен түсшдірІледі. Одақ кезіндеғі мемлекеттік сақтандыруды есептемегенде,біздің елімізде тілге тиек етіп от ырған сақтандыру саласьт калыгггастыру мен дамытудың белгілі бір механизмі қалыптаспаған деп түжырым жасауға болады. Әрине,бұл жағдай қарастырылып отырған мәселенің шешімін табуды қиындатады.Сондықтан,шет елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжІрибе береді. Осы орайда өзімІздегі сақтандыру қызметін көрсетудің байырғы тәжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігІ туындап отыр, бү_л нарықтық катынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас,алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі кажеттілік болын табынады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып,халыктың әл-ауқаты мен түрмыстық жағдайы,кауіпсіздігі жақсара түсетіні айқын. Сақтандыру саласын дамытудын мақсаты:

- сапасы, халықаральпс сақтандыру нарыгы жағдайында өндіруге, сатуға және бәсекелестікке төтеп қызмет көрсетуге кабілетті, рентабельді сақтандыру индустриясын құру жолымен сақтандыруды экономиканың табысы жоғары саласына айналдыру;

- республиканың сақтандыру әлеуетін арттыру;

- сақтандыру  қызметІн  көрсетуте  деген  сүранысты  барынша

еліміздің сақтандыру саласын дамытудың меншіктІ моделін жасау қажеттігінің туындап отырғандығымен түсшдірІледі. Одақ кезіндеғі мемлекеттік сақтандыруды есептемегенде,біздің елімізде тілге тиек етіп от ырған сақтандыру саласьт калыгггастыру мен дамытудың белгілі бір механизмі қалыптаспаған деп түжырым жасауға болады. Әрине,бұл жағдай қарастырылып отырған мәселенің шешімін табуды қиындатады.Сондықтан,шет елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжІрибе береді. Осы орайда өзімІздегі сақтандыру қызметін көрсетудің байырғы тәжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігІ туындап отыр, бү_л нарықтық катынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас,алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі кажеттілік болын табынады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып,халыктың әл-ауқаты мен түрмыстық жағдайы,кауіпсіздігі жақсара түсетіні айқын. Сақтандыру саласын дамытудын мақсаты:

- сапасы, халықаральпс сақтандыру нарыгы жағдайында өндіруге, сатуға және бәсекелестікке төтеп қызмет көрсетуге кабілетті, рентабельді сақтандыру индустриясын құру жолымен сақтандыруды экономиканың табысы жоғары саласына айналдыру;

- республиканың сақтандыру әлеуетін арттыру;

- сақтандыру  қызметІн  көрсетуте  деген  сүранысты  барынша

еліміздің сақтандыру саласын дамытудың меншіктІ моделін жасау қажеттігінің туындап отырғандығымен түсшдірІледі. Одақ кезіндеғі мемлекеттік сақтандыруды есептемегенде,біздің елімізде тілге тиек етіп от ырған сақтандыру саласьт калыгггастыру мен дамытудың белгілі бір механизмі қалыптаспаған деп түжырым жасауға болады. Әрине,бұл жағдай қарастырылып отырған мәселенің шешімін табуды қиындатады.Сондықтан,шет елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжІрибе береді. Осы орайда өзімІздегі сақтандыру қызметін көрсетудің байырғы тәжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігІ туындап отыр, бү_л нарықтық катынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас,алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі кажеттілік болын табынады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып,халыктың әл-ауқаты мен түрмыстық жағдайы,кауіпсіздігі жақсара түсетіні айқын. Сақтандыру саласын дамытудын мақсаты:

- сапасы, халықаральпс сақтандыру нарыгы жағдайында өндіруге, сатуға және бәсекелестікке төтеп қызмет көрсетуге кабілетті, рентабельді сақтандыру индустриясын құру жолымен сақтандыруды экономиканың табысы жоғары саласына айналдыру;

- республиканың сақтандыру әлеуетін арттыру;

- сақтандыру  қызметІн  көрсетуте  деген  сүранысты  барынша қанағаттандыру;

-  түрғындардың жұмыспен қамтылуын ынталандыру;

мемлекеттік    және      жеке    кү-рылымдардың    сақтандыру саласындағы  өзара бірлескен іс-қимылының тиімділігін арттыру; Алға    қойылған    мақсаттарды    іске    асыру    үшін    мынадай

міндеттерді шешу қажет:

- сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты жандандыру;

- сақтандыру қызметін реттеу жүйесін жетІлдіру; сақтандыру индустриясының     қүқықтық, ұйымдастырушынық       және экономикалық негіздерін одан әрі  дамыту;

-  түрғъш халықтың кауіпсіздігін қамтамасыз ету;

- тартымды сақтандыру нарығы ретінде Казақстанның беделін арттыру;

- сақтандыру салаеындағы ғылыми зерттеулерді тереңдету;

сақтандыру     саласындағы         қызмет    көрсетудің

статистикалық          есебінің   әдістемесін  халықаралық   стандартқа

сәйкестендіру;

сақтандыру қызметін стандарттау, сертификаттау мен лицензиялау негізінде сақтанушыларға қызмет көрсетудің сапасын арттыру;

сақтандыру      саласындағы      кадрларды      даярлау      мен
олардың  біліктілігін арттыру жүйесін дамыту;   *•*

сақтандыру саласындағы халықаралык ынтымақтастықты

дамыту.

Сөйтіп, Казақстанның сақтандыру нарығыңың өнімін дамыту мақсатындг ^сынылған шаралардан мынадай қорытынды шығады:

1)сақтандыру нарығы өнімінің институционалдық әлементтері үкіметаралын деңгейде келісілуі тиіс.

2)Қазақстанның сақтаңдыру нарығы өнімінің біздің аймақтағы көршілеріміздіңсақтандыру нарығы өнімінен ең болмағанда баға  /сапа қатынасында кем түспеуІ тиіс.

¥лттық сақтандыру индустриясының дамуы жалпы мемлекеттін экономикалық және әлеуметгік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті алғышарттарды құруға жағдай жасайды.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Кдзіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдІң әртүрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен занды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Сақтандыруды нарықтық езгерістер барысында рөлі үнемі нығая түсетін Қазақстан экономикасының стратегиялық секторы ретінде қарастырған жөн.

Нарықты экономикада жекешеленген, тәуелсіз шаруашылық субъектілерінің (кәсіпорындар, ұйымдар, жеке өндірушілер, азаматтар, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауарлы және айырбас операцияларының шекарасының үлғаюы, шаруашылық субъектілері арасындағы өзара келісім міндеттемелерінің өсуі сақтандыру арқьглы жүретін тиімді және сенімді кепілдемелерді талап етеді. Тек қана сақтандырудың негізінде материалды игіліктердің өндірісі, бөлінуі, айырбасы және түтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғаудың мүмкіндігі пайда болады.

Сақтандыру саласын талдай отырып келесі негізгі қорытындылар мен үхыныстарды атап көрсетуге болады.

Сақтандыру қоғамның экономикалың қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі.

Кез-келген экономикалық категория сиякты сақтандыруда озінің маңызын қызметтері арқылы көрсетеді.

Бірінші қызметі сақтандыру арқылы қорғау, бұл сақтандырудың басты максатымен байланысты қызмет, яғни әндірістің уздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, олардың мүліктерін, өндіріс процесІн, қоғамдық немесе үжымдық қорғау. Осы мақсатқа жету үшін сақтанушылардың жарналары есебінен мақсатты сақтандыру қоры құрылып, сақтандыру оқиғасы болған жағдайда материалды шығындар отеліп, жеке және занды түлғалардың мүліктік мүдделері сақтандыру арқыны қорғалады.

Сақтандырудың екінші қызметі сақтандырушылардың сақтандыру резервтеріне қойылатын объективті талаптармен байланысты кызмет. Сақтандыру компаниялары өздерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын сақтау және қосымша инвестициялық табыс табу мақсатымен инвестициялайды. Сақгандыру резервтерің орналастыруды сақтандырушынар жан-жақты дамыту, кеңейту, қайтымдық, пайдалық және өтімділік шарттарымен жүзеге асырады.

Сақтандыру үшІнші қызметі - апатты, жазатайым жағдайларды азайту, болдырмауға бағытталған іс шараларды қаржыландырудың кең кешенді шараларын үсынады, яғни ескерту аркыны зиянды, залалды болдырмау,

89

Нарықтьіқ өзгерістердің нәтижесінде Қазақстан Республикасында сақтандыру ісі мемлекетгік монопольдық күкығынан сақтандыру нарығына өту арқылы қайта күрылды. Осы салаға қатынасушылар саны түтас алғанда түрақтандырылды деп ой түюге болады. Жеке сақтандыру саласында жазатайым жағдайлардан кысқа мерзімді сақтандыру үлесінің өсуі байқалады, бұл өмірді үзак мерзімді сақтандыру түрлерІн дамытудың қажеттілігІн ойландырады.

Қайта сақтандыру нарығы өзінің дамуының ең бастапқы сатысында. Қайта сақтандыру нарығының көлемІнің үлғаюы жане ондағы әрекет етуші компаниялардың санының көбеюі байқалады.

Сақтандыру қызметін түтынушылар нарығының жағдайына тоқталатын болсам Қазақстанның кепшілік түрғындары бүтінде сақтаңцырудың маңыздылығын жете түсіне алмауда. Олар сақтаңцыруды өз өмірінің қажетті әлементіне баламайды, себебі, мемлекеттік сақтандыру жүйесі республика түрғындары алдында ез міндеттемелерщ кезінде толық орьгадай алған жоқ. Сондықтан да сақтанушыларды сақтандырудың кажет екендігіне көздерін жеткізу үшін нақты шараларды қолдану қажет.

Біздің пікірімізше, бұл мәселе алғашкы кезеңде қолданыстағы заңдылық актілері бойынша және де міндеттІ сақтандырудың қайта қабылданып жатқан түрлері бойынша да міндетті сақтаңдыруды өткізуді жандандыру жолымен шешілуі тиіс. Бұл шаралар адамдар санасына сақтандырудың маңыздылығын сІңіріп кана қоймай, оған қайта сенім артуына мүмкіндІк береді.

Қазақстанның сақтандыру ісінің маңызды мәселелерінің бірі сақтаңдыру инфракүрылынының жетілмегендігі, кәсіби кадрлар даярлау жүйесінің жоқтығы. Бұл мәселелердІ сақтандыру төлемдерінің кепілдік қорының, әкспорттық несие мен инвестицияны сақтандыруды жүргізетін мемлекеттік сақтандыру Корпорациясының, Қазақстанның Актуарлық Орталығының қызметін жетілдіру, сақтандыру нарығында өзін-езі реттеуші ұйымдарды дамыту, жоғарғы және арнаулы орта оқу орыңцарында сақтандыру ісінІң мамаңдарын дайындау орталықтарын ашу арқылы шешуге болады деп ойлаймыз.

¥лттық сақтандыру ісін ұйымдастыруды ғылыми негіздеу және тәжІрибеде Іске асыру мақсатында сақтандырудың саналық жіктелімін жетілдіру қажет.

Сақтандыру ісін қүқықтық реттеу және шет мемлекеттермен экономикалық байланысты нығайту үшін сақтандыру ұйымдарының қызметІне бара-бар заңдылық базаны, калыптастыру бойынша көптеген    жұмыс    жүргізу    қажет.    Тиімді    сақтандыру    қүқығы

сақтандыру нарығының түрақтылығына негіз болуға тиісті. ӘлемдІк тәжірибе көрсеткендей сақтандырудағы заңцылық нормалары жетекші роль атқаруы тиІс.

Инвестициялық қызметті жүзеге асыру және қосымша табыс табу республикадағы сақтаңцыру бизнесінің сапалың деңгейін көтерудің негізгІ факторы болып табылады. Бірақ зерттеу нәтижесі сақтандыру ұйымдарының инвесициялық қызметінің басқа да салыстырғанда едәуір артта қалғандығын корсетеді. Мүны сақтандырушьглардың инвестициялық ресурстарының төмендігімен және инвестициялау бағыттарының шектеулІлігімен түсіндіруге болады.

Қазіргі заман талабына сәйкес сақтандыру индустриясын құру мемлекетке, мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды етеу бөлігіндегі салмақты азайтуға, нарықгың экономика қағидаттарында сақтандыру арқылы халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын үзақ мерзІмді негІздк ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.

Жалпы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісін ТМД елдері бойынша қарқынды дамып келе жатқандардың бірІ ретінде бағалауға болады.

Экономиканың   инновациялық   дамуына   әсер   ететін   отандық сақтандыру нарығын дамытудың негізгІ институционалды бағыттары:

-    сақтандыру қорларын инвестициялау талаптарын жетілдіру, сақтандыру қызметін пайдаланушылар үшін кепілдік және компенсациялық қорлар құру, қаржы делдалдарының жауапкершіліктерін сақгандыруды дамыту жолымен көлемді және үзақ мерзімді инвестициялық ресурстар қалыптастыру;

-    төтенше апаттар жағдайында өзІндік қызығушылықтарын сақтандыруға деген заңды және жеке түлғалардың ықынасын марапаттау арқылы адам капиталын дамытуға жәрдем беру;

-    жапа (залал, зиян) шеккен түлғалардың реабилитациялануы мен денсаулығын қалпына келтіруге жүмсалған шығындарды бағалаудың бІрыңғай стандарттарын жасау;

-    сақтандыру компаниялары мен мемлекеттік емес жинақгаушы зейнетақы қорлары арқыны жинақтаушы сақтандыруға деген ынта құру;

-    сақтандыру компанияларының қаржылық жағдайын нығайту арқылы қаржы нарығындағы тәуекелдерді басқаруды жетілдіру;

-    жаңа сақтандыру онімдерін үсыну;

-    сақтандыру ұйымдары мен актуарийлердің кызметін реттудІ дамыту;

қаржы институтгарының жауапкершшгін сақтандыруға деген
талаптарды күшейту және кеңейту;

-' - бизнес жүргізудегі кедергілерді іайту мақсатында жекелеген қызмет түрлерш лицензиялауды жауапкершілікті міндетгі сақтандырумен алмастыру;

- сақтандыру компанияларының банкроттыгына жол бермеумен
баиланысты шараларды жетілдіру (сақтандыру комнанияларын
уақытша    конкурстық    негізде    басқару    жүйесін     ендіру
компанияның   қаржылың   сауығуына   мүмкіндік   беретін   іс-
шаралар жоспарын құру және т.б.).

Болашақта көрсетілетін қызметтің сапасы мен кепілдігін нығайтү есебшен сақтандыру шаралары дамыған шет елдердегі сияқты әр ацамның м^қтаждығына айналуға тиісті. Сондықтан да Қазақстан Республикасы сақтандырушыларының алдында сақтандыру индустриясын түтынушылардың көз адцында ақтап алу және оның елшіздщ жаңа экономикалық жүйесіндегі кажеттілігін дәлелдеү жөшндеп қиын да күрделі міндетті түрі. Бұл міндеггерді шешудегі көптеген мәселелер ішкі және сыртқы сипаттағы экономикалық және саяси факторларға байланысты болмақ.

 

 

ІІАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 .Қазақстан Республикасының „Сақтандыру қызметі туралы" Заңы 18 желтоқсан 2000 жыл N126-11.

2.ҚР      Президенті      Н.Ә.Назарбаевтың      Қазақстан      халқына Жолдаулары.

З.Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-қүқықтық жауапкершілігін мІндетті сақтандыру туралы" Заңы. 01.07.2003 жылКЕ444-11

4.Қазақстан Республикасының „МІндетті әлеуметгІк сақтандыру туралы" заңы 25.04.2003 жын N405-11

5.Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Заңы 11.06.2003 жыл N432-11.

б.Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-қүкыңтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру" туралы Заңы 13.06. 20003ж. №440-11.

7.Қазақстан Республикасының „ӨсімдІк шаруашылығындағы міндетті сақтандыру „ туралы Заңы 10.03.2004ж. № 533- ІІ.

8.Қазақстан Республикасынъщ „Міндетті әлеуметтІк сақтандыру" туралы Заңы . 25.04.2003ж. № 405- ІІ.

9.Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын 2007-2010 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2006 жыл N729. Жайлин Ғ.А. Азаматтық қүқық. Оқулық - Алматы, 2003 - 170 б.

10.Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оку құралы - Алматы: 2003.

11.Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник для студентов вузов и колледжей/Под редакцией К.К. Жуйрикова. - Алматы: ОФ „БИС" -2000-384 с.

13. Журавлев Ю.М. Страхование во внешнеэкономическихсвязях.   М.: „Анкил", 2003 г. -73с.

14.   Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.:„Рост", 1992 г. -с530с.

15. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ", 1997г. -312с.

16.  Берг Т.К.  Рынок страхования:  организация и регулирование.Минск: „БӘУ", 2006 г. -119 с.

17.   Текущее состояние                                страхового рынка.// Рынокстрахования,№2, 2010г.-47 6.