Тақырып. Әлеуметтік тәрбие: мәні және мазмұны                 

1.  «Әлеуметтік тәрбие» түсінігі.

2. Әлеуметтік институттардың ұстамдары тұрғысынан әлеуметтік тәрбиенің негізгі бағыттары.

Әлеуметтік тәрбиені қазіргі заманғы трактовкада адамға жағдай жасау және адам дамуын, оған барлық әлеуметтік әсерлер мен әрекеттерді қолдана отырып, адамның әлеуметтік құрылуын ынталандыру деп түсіндіреді.

Әлеуметтік тәрбие қоғамдық көзқараста әлеуметтік, рухани және эмоциналды адамға қажетті құндылықтарды  адамдардың игеруі үшін мүмкіндік жасайды. Әлеуметтік адамға қажетті құндылықтар дегеніміз- білім, көз жеткізер сенім, ептілік, мөлшерлер, қарым-қатынас, мінез-құлық үлгілері т.б.

Әлеуметтік  тәрбиенің міндеті - әлеуметтікке оның мүшелерімен бірге табысты қол жеткізуге жағдай жасау, бұл адамның қоғамдағы бейімделу, дағдылану көндігу және икемдеу тепе-теңдігін , сондай-ақ оның қоғамдағы оңашалануын ұсынады.

Әлеуметтік тәрбие процесі жанұяда, білім беру мекемелерінде, биресми қатынастар ортасында жүзеге асырылады.

Тәрбие- кез-келген қоғамның аса маңызды қызметі, бұл әлеуметтік процесс болып табыла отырып, адамның мінез-құлқы мен қызметіне қоғамдағы барлық институттар, қоршаған орта және осы процесстің субьектісі ретінде жеке тұлғаның өзінің белсенділігі арқылы мақсатты түрде әсер етуі.

Әлеуметтік микроорта бір жағынан, жеке тұлғаның өзін-өзі тарату процесін жеделдететін немесе баяулататын аса маңызды факторлардың бірі, екінші жағынан, осы процестің табысты дамуына қажетті жағдай болып табылады.

Қоғамдық әлеуметтік тәрбие- қоғамдық көмек көрсетудің педагогикалық көрсетудің бір мақсатқа лайықталған жүйесі, ол өскелең ұрпаққа олардың өмірге араласы кезеңінде қажетті жағдайы. Бұл тәрбиелік білім беру процесінде барлық құралдар мен мүмкіндіктер арсеналын толыққанды пайдалануды көздейді, бұларды қоғам жеке тұлғаны қалыптастыру мақсатында бір жүйеге орналастырып отырады.

«Әлеуметтік қалыптастыру» - кең көлемдегі түсініктердің  бірі- ол жеке тұлғаның қалыптасуын сипаттайды. Бұл дегенің балаға барлық әлеуметтік  әсер етудің процестері мен нәтижесі: мақсатты түрдегі, стихияалы, позитивті және негативті

Әлеуметтендіру – қоғамдық қатынастар  жүйесіне қосылуды ұсынатын жеке тұлғаның әлеуметтік  тәжірибесін жетілдіру процесі .

Әлеуметтендіру әр түрлі әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық, психологиялық-педагогикалық және психологиялық факторлармен шарттасады. Олардың  арасынан қоғамның мақсатты бағытталған күштері мен жеке тұлғаны қалыптастыратын әр түрлі әлеуметтік институттарды ажырата білген жөн.

Әлеуметтік тәрбиенің негізгі мақсаты адамның жеке тұлға ретінде дамуына, оның қоғамдағы қабілеті мен мүмкіндігінің таралуына ықпал ету болып табылады. Жеке тұлғаның жан-жақты дамуындағы қоғамдық тәрбие мақсатын анықтайтын идеал, негізгі мақсат ретінде қарастырылады, оның қол жеткізер жетістігі қоғамдық тәрбие жүйесінде ерекше жолдармен, құралдармен жүзеге асырылады.

Әлеуметтік тәрбие мазмұнындағы нақты мақсаттар құрылымда алдыңғы жоспарға екі жақтың өзара әрекетінің сәйкес келуі. Яғни, барлық субъектілер мен әрбір адамның өмірлік қызметі саласындағы қызығушылықтың тәрбиелік мүмкіндіктердің бағыттаушы қоғам және жеке тұлғаның өзінің белсенділік механизмі, оның қоғамның  пайдасы үшін  көрсетер шығармашылық потенциалы.

Жеке тұлғаның даму бағыты жалпылама түрде берілуі тиіс, ол жеке вариантивтілікке кедергі келтірмеуі қажет. Сонымен әлеуметтік тәрбиенің басты міндеті-адамның жеке тұлғалық мәнді саласын  дамытуға қажетті жағдай жасау, және адамның жеке бастық – психологиялық денсаулығын нығайтуға жағдай жасау.

Әлеуметтік тәрбиенің басымдылық үлесі жанұяға тиеді, адам жанұяда алғашқы және басты әлеуметтану процесіне ие болады. Басқа қоғамдық құрылымдар аясында келесі әлеуметтендіру процесі жүзеге асады.

Жанұя мемлекеттік құрылымдар бар өндірістерді сақтауға қажетті қосымша институт ретінде емес, адам қабілеті мен ептілігін таратуға жағдай туғызушы ретінде қарастырылады, ол аса маңызды тәрбие институты, яғни ол керемет құралдарды жеке тұлғаның  әлеуметтік қалыптасуы. 

Бір қалыпты адамгершіліктік өзара қарым-қатынастар, жанұядағы түсінік атмосферасы жеке тұлғаны тәрбиелеудің гуманды бағытталғандығын анықтайды.

Осы жерден бір жүйедегі өзара әрекет үлгісі шығады: Жеке тұлға – жанұя – қоғам. Алғашқысына адам, жанұя, екіншісіне мемлекет, қоғам және кез-келген ондағы институттар жатады. Қоғамның жанұя көмекшісі емес, керісінше жанұяға қоғам барында көмек көрсетіп, қолдап отыруы тиіс.

Педагогиканың барлық басты күші  қоғамдағы қандайда бір институтарының (мектептердің, балалар лагерінің, құқықтық тәртіп сақтау ұйымдарының және т.б.). Әсері мен жанұяның ықпалын алмастыруға бағытталуы тиіс

Осындай байланыста әлеуметтік тәрбиенің барлық субъектілерінің қызметі үшін өзара байланыстарды қарастыруы қажет:

1)    әлеуметтік балалар тәжірибесін ұйымдастыру және әр баланың жеке тұлға ретінде өзін-өзі толық қанды таратуы үшін қажетті жағдай жасау, оның жанұядағы және жақын қоршаған ортадағы белсенділігі; қоғамдық бағытта өзін-өзі тәрбиелеуі; қоғамдағы интелектуалдық, эмоционалдық, моральдық, мәдени және социумдағы жеке тұлғаның дамуына бағытталған басқа бағыттардағы құралдары белсендіре түсуі;

2)    жанұя мен жақын қоршаған ортада тәрбиелеуші ортаны құру; микроортада  әлеуметтік қолдау табады, әлеуметтік мәні бар топтық және ұжымдық мөлшерлерді, бағдарлар мен құндылықтарды (бұлар жеке тұлға үшін жағымды психологиялық климат негізі болып табылады) қалыптастырды;

3)    жеке тұлға дамуы мен мінез-құлықтарының дамуындағы ассоциациялық ауытқуларды болдырмау шараларының жиынтығын болжайтын әлеуметтік реабилитация мен оларды тарату процестері.

Сонымен бірге балаларға әлеуметтік көмек көрсету және оларды қорғауды қамтамасыз ету, балаларды дұрыс өмір сүруге жетілдіріп қосу.

Әлеуметтік тәрбие жеке тұлға дамитын микроортаның әртүрлі салаларында жүргізіледі. Мұны қоғамдық тәрбиенің жекелеген облыстарындағы мақсаттылықпен, біркелкілікпен шарттасады.

Бұл облыстардың әрқайсысына тәрбие институттарының белгілі қойылымы, ерекше әлеуметтік ситуация, тәрбие субъектісі ретіндегі жеке тұлғалық дамудың психологиялық өзіндік ұстанымы тән болады.

Әлеуметтік даму мен жеке тұлға ретіндегі адамның жекеше құрылу кезеңі үшін жас ерекшілік спецификасы тән.

Әлеуметтік тәрбие жүйесі үздіксіз, педагогикалық тәрбие процесінің мақсатты ұйымын көрсетеді, бұл орайда жеке тұлға дамуының әлеуметтік ситуациясы мен адамның әр түрлі жастағы кезеңдеріндегі психологиялық ұстанымы (балалық шақтағы, мектепке дейінгі, кіші топ жасындағы мектеп оқушысы, жасөспірім кезіндегі),  әртүрлі микрорта саласындағы (жанұя, балабақша, сынып, мектеп, үй, квартал, клуб, әуесқой бірлестік, биресми топ т.б) ұстанымы ескеріледі.

Әлеуметтік тәрбие үшін ерекше жағдайлар мен мүмкіндіктер балаларды ресми, мемлекеттік тәрбие институтарынан тыс қоршаған ортада жасалған, әсіресе, оларға жақын  жанұялы- тұрмыстық микроортада тұрақты жасалған. Бұл мүмкіндіктер жасалған орталарда қатаң құрылымдар болмайды, онда керісінше, қарым-қатынастардың, араласу жүйелерінің, ата-аналар мен әр түрлі жастағы балалармен қатынастардың еркіндігі қалыптасқан.