Тақырыбы. Биологиялық активті қоспалардың (БАҚ) алынуы.

1.Фототрофты микроорганизмдер – тағамға арналған биологиялық активті қоспа (БАҚ) продуценттері.

2. БАҚ тағам өнеркәсібінде қолданылуы.

ББҚ (биологиялық белсенді қоспалар) – қазіргі заманғы медицинаға салыстырмалы түрде айтқанда жақын уақытта енген термин. Дегенмен, жаңа дәуірге дейін Египетте, Қытайда, Тибетте, Индия мен Шығыстың басқа да елдерінде көбінесе табиғи түрінде қолданылатын өсімдік, жануарлар ұлпаларынан, минералды шикізаттан дайындалған арнайы өнімдерді адамның әр түрлі ауруларын алдын-алу мен емдеу жүйелері қалыптасқан.

Адам ауруларын емдеу үшін арнайы фармокогиялық формалар өндірісінің тарихы шамамен біздің ғасырымыздан бұрын 130-200 жылдарға жатқызылады. К. Гален алғашқы рет табиғи шикізаттан емдік заттарды (ерітінді, экстракт, ұнтақтар) технологиялық әдістерін құрастырды. Алайда ХIХ  соңы мен ХХ ғасырдағы химия ғылымының жетістіктеріне сәйкес, соған байланысты көптеген ғалым-дәрігерлер бұрынғы фитотерапевтикалық заттардан бас тартты.

Құрылымы мен қасиеттері белгілі таза химиялық қосылыстарды алуда органикалық химияның шексіз мүмкіндіктері, олардың тиімділігінің жоғарылығы мен дәл мөлшерлеу мүмкіншілігі, әрекет етуінің тездігі сияқты дәлелдемелер дәстүрлі медицина облысына жағымды болжамдарды қарастыруға мүмкіндік береді. Дегенмен мұндай көзқарастар қателік болып саналды. ББҚ-ды тағам өнеркәсібінде қолдану. Соңғы жылдары тамақтану ғылымы мен фармакология обылысында жедел түрде дамыған жаңа ғылым –фармаконтуциология қалыптасты.

Танымал ғылым А.А Токровский өзінің «Фармакология мен тағам токсикологиясының метаболиттік аспектілері» кітабында «тамақ – біздің түсінігімізге қарағанда айтарлықтай кең ұғым. Бұл көптеген  жүз мың (миллиондаған) заттардың бірігуі, олардың әрқайсысы белгілі бір биологиялық  белсенді заттарға жатады және тағам  өнімдерінде бірдей, кейде жоғарғы  мөлшерде болады. Тағамды тек қана энергия мен заттар ретінде емес, сонымен бірге күрделі  фармакологиялық бірлік ретінде қарастыру қажет» деп сипаттаған.

Барлық индустриялы елдердегі адамдардың тамақтану  құрылымдарының өзгеруінің  келесі тенденцияларын бөлуге болады:

• холистеринге бай жануар майын (май қышқылына бай) артығымен пайдалану;
• қант пен тұзды пайдаланудың өсуі;
• крахмал мен тағам талшықтарын (әсіресе клетчатка) пайдаланудың төмендеуі;
• тағамда витаминдер, микроэлементтер, биологиялық белсенді заттардың жетіспеуі;

Соңғы жылдарда ересектер мен балаларда көптеген  витаминдер, сонымен қоса С, Е, А  және биокаротин сияқты витамин антиоксиданттарынң жетіспеуі ерекше  үрей туғызады. Балалар  жүкті және емізетін әйелдер тамақтануының құрамында кальций, темір, йод, фтор жетіспеушіліктері де анықталып отыр.

Адам денсаулығы үшін тамақтану құрлысының бұзылуы себептері:

• Соңғы жылдарда ересектердің дене салмақтарының төмендеуі мен ерте жастағы балалардың антропометриялық көрсеткіштерінің төмендеуі (12-14%)
• Ересектер ішінде майланудың әр түрлі формаларының кең түрде таралуы (30 жастан асқандар арасында дене салмағының  артуы мен майлану 55% адамдар кездеседі)
• Адамдар арасында иммунды жүйелерінің бұзылуының  жиеленуі, әсіресе жұқпалы аурулар мен қоршаған ортаның  басқа факторларына резистенттілігінің төмен өртүрлі имлеундефицит формалары;
•  Ересектер мен балаларда йод жетіспеуіне байланысты темір дефицитті анемия, мен ұйқы  аурулары сияқты алименттар-тәуелді аурулар, ал кальций жетіспеуіне байланысты қарсы-қозғалған  аппаратты  аурулары және  жоғарлауы.

ББҚ-бұл тек дәрі емес, сонымен бірге өсімдіктен, жануар және минералды шикізаттан алынатын табиғи және табиғи ұқсас белсенді заттар.

       Ауру мен сау адамдардың күнделікті тамақтануында ББҚ-ды пайдалану мүмкіндік береді.

• алмастырылмайтын тағам заттарының жетіспеушілігін оңай және ту толтыру, ең бірінші микронутрменттерді;
•  жеке заттардың, көбінесе  токсиканттардың митоболизімін өзгерту;
•  Қоршаған ортаның жағымсыз факторларына организмі мамандандырылмаған резстехитілігін жоғарлату;
• Денсаулығын жоғарылтумен, ауруға шалдығуын төмендетумен, адам өмірін ұзартумен адам ағзасы және жеке органдарының  қызметтерін реттейтін медикаменттерін алу.

   Тамақтануға арналған ББҚ төмендегіше болуға болады:

1. Нутрицевтиктер;
2. Парафармацевтиктер:

Нутрицевтиктер - алмастырылмайтын тағамдық заттар немесе олардың жақын алғышарттары (мысалға 3-мен басқа полиқанықпаған майқышқылдарының кейбір микроэлементтер-кальций мен магний, жеке алмастырылмайтын аминқышқылдары мен олардың жиынтықтары, кейбір моно және дисахаридтер, тамақ талшықтары және т.б).

  Нутрицевтиктерді қолдану мыналарға мүмкіндік береді:

• Ересектер мен балаларда көп жағдайда кездесетін эссенциальді (алмастырылмайтын) заттардың дефицитін оңай және тез толтыру;
• Жасы мен жынысы бойынша ажыратылатын қажеттіліктеріне, физикалық ауыртпалығының қарқындылығына, жеке адамның биохимиялық конституцисының генетикасы ерекшеліктерімен енгізделген, оның биоритмдері, физикалық  жағдайына (жүктілік, лактация, эмоциялы стресс және т.с.с.), сонымен бірге мекен-ету ортасының экологилық жағдайларына қарай  нақты бір сау адам тамақтануын максимал түрде жекелендіру;
• Ауру адамның тамақ затының өзгерген физикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру, соған қоса метоболиттік  конвейердің зақымдалған бөлігі.
• Экологиясы нашар аумақтарда тұратын адамдарды қоршаған ортаның жағымсыз  әсеріне ағзаның мамандандырылмаған  резистентілігін клетканың ферментті қорғаныс  элементтерін күшейту есебінен жоғарылату;
• Ағзадан бөгде және токсинді заттарды тежеу мен бөліп  шығаруды күшейту  мен жылдамдату;
• Ксенобиотиктермен өсер ету жолымен метоболизмінің ферментті жүйелерін, жеке заттардың метоболизмдерін, әсіресе токсиканттарды өзгерту;

Басқаша сөзбен айтқанда, ББҚ-нутрицевтиктерді қолдану біріншілік және екіншілік профилактиканың тиімді формасы, сонымен қатар майлану, атеросклероз бен басқа да жүрек-тамыр аурулары, қатерлі ісік, иммунодефицитті жағдайлар секілді кең таралған  саналуан ауру түрлерін қосымша емдеу үшін комплексті профилактика формасы болып табылады.

Парафармацевтикалар – бұл құрамында органикалық қышқылдар, биофлавоноидтар, дубильді, фенолды қосылыстар, гликозидтер, кофеин, биогенді аминдер, және табиғиөнім деп аталынатын  заттары бар өнімдер. Олардың әрекеті физологиялық шектеулердегі жеке органдар  жүйелердің қарқындығын белсендіруге  бағытталған (мысалы үшін, тамқ талшықтары арқылы ішектің секреторлы, матор – эвакуаторлы  қызметтерін қарқындату, адаптогендермен жұмыс жасаудың ой-өрістік және физикалық қабілеттілігін  қарқындату, липца-олестеринді зат алмасу, ЦНЕ, жүрек-тамыр жүйелері мен т.б. реттеу).

 Парафармацевтиктер дәрі-дәрмекке жатпайды және оларды алмастыра алмайды.

 Парафармацевтиктердің дәрі-дәрмектерден  негізгі айырмашылықтары:

• Егер ол дәрі-дәрмек ретінде таза химиялық түрде қолданса, бұл заттың бір емдік мөлшерінен  тәуліктік мөлшері аспауы керек;
•  Парафармацевтиктер тек қана ішке қолданады.;
• Парафармацевтиктерді қолдану кезіндегі ағзаның жүйелері  мен органдары  қызметтерін параметрлерінің  сандық өзгеруі олардың физиологиялық нормаларына байланысты;
• Парафармацевтиктердің қолдану мөлшерінің диапазоны мен ағзаның функцияларына  қалыпты немесе түзетуші әрекет еткенде токсинді және зиянды заттардың байқалуының, емдік заттарға қарағанда төмен.

Парафармацевтиктерді қодануда оларды адам ағзасы оның  жеке компоненттерін қабылдай алмайтын жағдайларда кездеседі, бұл кейбір тағам өнімдеріне, әсіресе  дәрілік заттарға тән. Бұл әртүрлі созылмалы аурумен ауыратын адамдарда байқалады.